Activismo e resistencia arquivos - Páxina 2 de 9

30/04/2016 by marioregueira

Sorte

Four Leaf Clover, orixinal da usuaria de Flickr Claire –CC BY-NC-ND 2.0

Non é unha palabra que empregue a miúdo, precisamente por iso me sorprendín a min mesmo repetíndoa case a diario durante a miña viaxe polo norte da Gran Bretaña. E non de calquera xeito, senón como final de conversación, case como substitutiva das fórmulas de despedida. Non diga adeus nin até logo, diga sinxelamente sorte.

Algo que xa sabía, pero que se fixo especialmente notábel eses días foi a cantidade de xente que temos fóra. En todos os destinos, procurada ou por azar, acababa falando cunha persoa da Galiza. Un par de correos chegan para confirmar que aquel vello coñecido de Ferrol está traballando en Manchester, que outra procura emprego en Liverpool e que algunha máis trata de ampliar estudos en Escocia. Unhas pintas axudan a crear unha breve pero intensa sensación de fogar. Polo medio, as inevitábeis historias, case todas cun punto de inflexión situado no final da década pasada, a crise xeral, pero especialmente a crise cultural da Galiza arrasando como unha riada invisíbel con vidas e proxectos. Nunca cansaremos de repetir que non defendemos só a lingua e a cultura galega por amor, senón porque era unha fonte de riqueza material que os gobernos da dereita se encargaron de destruír.

Xigantes parados, orixinal do usuario de Flickr termitero gnu –CC BY-NC-SA 2.0

Do outro lado os casuais. A maior parte das veces en pubs e restaurantes, alguén do persoal que te escoita falar e que che pregunta timidamente de onde es. Galician, contestas, agardando a cara de confusión ou as preguntas que sempre seguen a esa afirmación. Pero o que atopas é un sorriso e uns ollos brillantes. Eu tamén, de que parte es? Non me sorprende seguir atopando ferroláns e ferrolás. Despois de todo, como comentaba alguén, a xente que falta na nosa cidade tivo que ir para algún lado, non puido evaporarse sen máis. Galiza é unha das rexións europeas co paro máis alto e cunha poboación máis envellecida, unha tendencia que se afianzou durante os dous últimos gobernos de Feijoo pero que, como na época franquista, non ten en conta nos seus cálculos as persoas que faltan. As persoas que faltan explican o envellecemento prematuro e converten os datos do paro nun auténtico escándalo. Seguramente son unha parte do mellor do país. Xente disposta a axudarche, que che pregunta se tamén vas ficar na cidade, que sabe onde conseguir cervexa galega e que che regala tarxetas de teléfono para que ti tamén poidas chamar á casa. Persoas que gardan un orgullo estraño e primario polo país que deixan atrás, mergullado nas sombras. Se sodes da Galiza non vos compensa subir ás Highlands, non son mellores que as nosas paisaxes.

Postal dos anos corenta publicada por Rescued by Rover –CC BY-NC 2.0

Para algúns pobos a migración foi un accidente histórico, unha fase na que poboar terras afastadas ou participar na construción de novos países. Para nós é un clásico, unha tendencia que nunca pasou de moda. O barco negreiro do que falaba Otero Pedrayo segue a funcionar, aínda que os escravistas refinasen os seus métodos. Os galegos que se atopan nunha taberna e que se toman por estranxeiros até que dan en entoar unha cantiga seguen perdidos polos pubs do norte. Todas as historias do século pasado seguen servindo hoxe. Só hai que adaptalas un pouco.

Teño, como todo o país, unha lembranza precisa das penurias que as distintas ramas da miña familia atoparon nas súas migracións. A confusión dunha lingua estraña, as humillacións que sofre todo traballador estranxeiro. A saudade da familia e do que non é a familia. Os comezos difíciles e as case inmediatas incertezas polo futuro. O retorno como un deber ou como unha tentación. Non sei como se despedirían os migrantes da nosa terra hai cen anos. Ao mellor mencionaban santos católicos ou engadían un épico Terra a Nosa no final da conversa. Eu desexo sorte. Gustaríame dicir que haberá regreso, que vamos tumbar estes ladróns e recuperar o país, que volveremos atoparnos paseando polas rúas de Ferrol ou Compostela. Que entraremos polas portas da Galiza en hordas, como quen asalta un castelo. Pero só consigo erguer a man e pensar na dureza da nova vida. E desexo sorte. Aínda que tamén me pregunto se non serán eles quen deben desexarma a min e a todas as persoas que van ficar neste país desfarrapado.

#Activismo e resistencia #Cotidiano #Emigración #Gran Bretaña

14/04/2016 by marioregueira

Camiño de Frongoch

Frongoch

O norte de Gales é a día de hoxe un dos territorios máis periféricos e peor comunicados da illa de Gran Bretaña. Hai cen anos debía selo aínda máis, e sen dúbida por iso foi o lugar escollido polo goberno británico para situar un campo de prisioneiros que servise para hospedar os inimigos capturados na I Guerra Mundial. O campo de Frongoch comezou a recibir prisioneiros alemáns, pero nalgún momento o Reino Unido decidiu evacualos a outra localización. Máis ou menos nesta altura do ano 1916 comezaron a chegar prisioneiros irlandeses a Gales. A Rebelión de Pascua, ferozmente reprimida, traía un numeroso continxente de novos prisioneiros de guerra, unha guerra inesperada, pero á que o Reino Unido reaccionou como ante calquera outra, con artillería nas rúas de Dublín e execucións nos días seguintes. Por Frongoch, pouco tempo despois, pasaron centos de prisioneiros irlandeses, entre eles Michael Collins, unha das persoas que, só cinco anos despois asinaría os tratados que recoñecían o Estado Libre de Irlanda. A estadía en Frongoch non foi longa e tampouco estivo falta de elementos positivos. A concentración serviu aos irlandeses para reorganizarse e formarse mutuamente. Anos despois referiríanse ao campo como a Universidade da Revolución.

Bandeiras

Hai unhas semanas camiñamos até o lugar onde estaba situado o campo para render homenaxe aos loitadores de Irlanda. Os galeses gardan algo máis que unha memoria internacionalista do feito histórico. Na súa versión dos feitos, os irlandeses non só aprenderon tácticas de loita en Frongoch, senón que tamén entraron en contacto cunha realidade que os impresionaría fondamente. Se o norte de Gales é, aínda hoxe, unha das prazas fortes da lingua galesa, en 1916 esta debía ser a principal, se non a única lingua empregada pola poboación, especialmente nunha zona afastada e rural como a dos arredores do campo. Os irlandeses deberon mirar abraiados aquel pobo que, sen facer ningún acto de rebelión activa, exercía porén unha resistencia invisíbel en cada palabra que pronunciaba. Palabras pronunciadas, ademais, nun idioma emparentado co propio gaélico irlandés, unha lingua con moi pouco valor social e que ocupaba un lugar claramente secundario no movemento independentista da illa. Seica este contacto cunha realidade semellante pero moito máis vizosa impactou profundamente aos líderes revolucionarios, e hai quen di que foi a partir desta que comezaron a reformular o papel da lingua na loita de liberación. Hai mesmo quen relaciona isto coa inmediata cooficialidade do gaélico irlandés na Irlanda independente. A aprendizaxe da lingua galesa e o coñecemento doutro pobo consciente da súa identidade formaron tamén parte da equipaxe que os prisioneiros levaron do campo.

Frongoch-2016

Na acto de Frongoch, que antecede outro máis grande que se fará en xuño, celebrábanse tamén estas pequenas resistencias, estas comunicacións entre distintos modos de loitar e sobrevivir. As bandeiras históricas irlandesas e galesas ondeaban xuntas, e entre as persoas asistentes, sen bandeiras, tres persoas da Galiza das que polo menos unha pensaba nos cen anos que separaban tamén o seu país da creación das Irmandades da Fala. O comezo dunha reivindicación lingüística que acabou evoluíndo á loita política e que mantivo unha obsesión palpábel con Irlanda, o desexo dun paralelismo que non vivía só na suposta conexión céltica da tradición, senón tamén na vontade de camiñar os mesmos pasos. En 1921, mentres Irlanda preparaba as negociacións da súa convulsa liberdade, un dos membros das Irmandades, Ramón Cabanillas, chamaba á illa “irmanciña adourada” nas páxinas de A Nosa Terra. Se cadra a máis célebre, pero tamén a enésima evocación de Irlanda no voceiro das Irmandades, que sempre tomou o país como un referente privilexiado. As Irmandades foron así a antesala do galeguismo político, as súas primeiras prácticas, o inicio dun proceso que culminaría coa fundación do Partido Galeguista. Os campos de prisioneiros que coñecemos os galegos tardaron, porén, vinte anos desde a chegada dos irlandeses a Frongoch. Neles non houbo escola revolucionaria, nin galeses nos arredores dándonos apoio moral e confirmándonos o sentido da nosa loita nin do valor político da lingua. Tampouco antecederon ningún logro inmediato, senón a longa noite do franquismo. E porén, tamén aprendemos neles, se cadra mesmo de forma máis perdurábel, o valor da resistencia e da dignidade.

Número da Revista Nós dedicado a Terence MacSwiney (1921)

#1916 #Frongoch #Gales #Irlanda #Irmandades da Fala #Rebelión de Pascua

23/02/2016 by marioregueira

Rúa Álvaro Cunqueiro

Estatua de Cunqueiro na Coruña – Adaptación da imaxe de J.L. Cernadas Iglesias – CC BY 2.0

Sorprendeume nos últimos meses a campaña na defensa da rúa que Álvaro Cunqueiro ten en Madrid, especialmente polos tópicos que resucita ao falar do mindoniense. Os argumentos resaltan o seu traballo a favor do Estatuto da Galiza (1936) e a súa militancia no Partido Galeguista, e desculpan o seu achegamento á extrema dereita aludindo a un momento de debilidade que quedou purgado de sobras co seu posterior traballo literario.

Pode ser certo que a figura do ditador non lle dixese gran cousa ao fabulador de Mondoñedo. Porén, iso é un simple detalle que non se move dun certo referente persoal. Que Cunqueiro abxure de Franco no final do franquismo é un detalle puntual, a súa ideoloxía, desde os primeiros días do Partido Galeguista até os anos oitenta, móvese nunha liña claramente reaccionaria que só moi relativamente discrepa coa do falanxismo (hai que lembrar que o falanxismo da revolución social tamén cae en desgraza baixo a ditadura). A diverxencia de Cunqueiro é territorial e fala do papel da Galiza, á que considera a súa identidade étnica e da que reivindica, até moi tarde, o seu papel privilexiado na constitución dunha supra-identidade española e dunha Europa cristiá á que chega a aludir fugazmente como a súa verdadeira nación. Aínda que esta vocación pro-galega nos tocou dunha forma moi importante, resulta absurdo desvinculala de todos os seus matices ideolóxicos, moi semellantes aos que outros falanxistas históricos fixeron valer en relación á diversidade do Estado español. Da mesma forma resulta moi inocente pensar que, nun Partido Galeguista no que acontece unha escisión dereitista no ano 36, esa corrente de pensamento non tiña os seus propios simpatizantes, e que moitos deles non tiveron maior problema en sumarse ao levantamento fascista.

Placa na casa natal de Mondonhedo - Adaptada da orixinal do usuario de Flickr madeira_de_uz - CC BY-NC-SA 2.0

Placa na casa natal de Mondoñedo – Adaptada da orixinal do usuario de Flickr madeira_de_uz – CC BY-NC-SA 2.0

Cunqueiro sae do Madrid no que hoxe ten unha rúa no ano 1947. Deixa de ser un xornalista afín ao réxime e ben situado na capital para volver ao seu Mondoñedo natal. Hai quen marca xa nese ano a súa caída do cabalo e o seu afastamento do franquismo como ideoloxía. O certo é que non está moi claro que é o que leva ao mindoniense a volver á casa, pero a hipótese da discrepancia ideolóxica é a última que se baralla. Un desfalco realizado a un xornal ou unha estafa a un diplomático son as primeiras pistas. Cunqueiro é expulsado da Falange e ten que marchar da capital, pero a súa falta de entendemento co franquismo está lonxe de ser unha ruptura ideolóxica. En todo caso, non deixa de ser unha versión persoal e rápida doutros afastamentos progresivos dunha parte da extrema dereita española, que comeza a ver no réxime de Franco unha ditadura burocrática que traizoa os horizontes da revolución social e nacional que agardaban. Non pode negarse, porén, que o regreso a Galiza é tamén un regreso á lingua galega e que, nese sentido, o seu papel na recuperación posíbel dun contexto arrasado literalmente polo fascismo foi fulcral. Cunqueiro dá algunhas das mil primaveras que pon como obxectivo para a nosa literatura.

A pesar diso, o mindoniense non deixou de manifestar o seu clasismo e o seu racismo ao longo de toda a súa traxectoria. Que nalgún momento fale da falta de conexión co franquismo é un simple detalle. Nos anos sesenta maniféstase en contra da independencia das colonias africanas e de que o voto na ONU desas novas nacións chegue a valer o mesmo que o dun país europeo. Nos anos setenta ao ser preguntado pola súa participación nunha antoloxía bélica en homenaxe a José Antonio Primo de Rivera, apunta que o poema é malo, pero que non pode avergoñarse por cantar as glorias dun mozo que morre polas súas ideas. Entre os rumores non comprobábeis está tamén a historia na que pide que desparasiten a caseta da Feira do Libro na que ten que asinar, pois antes ca el asinou Marcelino Camacho, deputado comunista naquela altura. Non cabe dúbida de que, se o autor xa non se consideraba franquista, non era porque o seu pensamento reaccionario minguase un ápice.

Detalle da estatua de Cunqueiro en Mondoñedo – Orixinal de Saúl Rivas – CC BY-NC-SA 2.0

Son méritos suficientes para que figure na lista de franquistas que deben desaparecer do mapa das rúas de Madrid? O certo é que se Cunqueiro non fose galego a súa defensa sería moi difícil de sustentar por moitas das persoas que se aventuraron nela. Por outra parte, a maior parte das voces que saen na súa defensa empregan o argumento do medo e do “falanxismo conxuntural” con demasiada lixeireza. Non podemos pedirlle a ninguén que non cometa erros, tampouco que se autoinmole no medio dunha guerra, pero a cultura galega está demasiado afeita a desculpar alegremente os que, dunha forma ou doutra, acabaron integrados, máis aló da conxuntura, na grande maquinaria franquista, aproveitándose económica e socialmente dela. Que Cunqueiro tivese que saír precipitadamente desa maquinaria tras dez anos de colaboración é un acaso que non pode converterse nun acto heroico. Poñer esa escaramuza á altura de moitos autores que naquel momento estaban na prisión ou resignados a un exilio sen fin é algo aínda peor e contribúe a falta de perspectiva histórica que a nosa cultura segue a exercitar cada vez con máis intensidade.

Non cabe dúbida de que a rúa de Cunqueiro é defendida por galegos de esquerdas que tratan de aferrar algo que vai máis alá da propia figura do mindoniense. Unha representación cultural da Galiza na capital de España, un recoñecemento da nosa cultura esquecida polo centralismo. Ou a maxia e a gastronomía como cénit identitario galego, algo do que tamén habería moito que falar e que, non por acaso, mobiliza tamén o goberno de dereitas que hoxe ocupa a Xunta de Galicia. O desencontro é evidente e non deixa de ser, de novo, unha tensión territorial. Cunqueiro en Madrid é un escritor franquista de provincias que gañou un premio Nadal. Cunqueiro na Galiza é o rexenerador de toda unha literatura esganada por un levantamento militar no que, ironicamente, colaborou cun idealismo reaccionario que o sobordaba. Por desgraza, só no segundo caso cabe preguntarse se a obra do mindoniense redime parte dos seus erros persistentes. E moitas persoas nin sequera estaríamos seguras da resposta a esa pregunta.

#Activismo e resistencia #Álvaro Cunqueiro #Literatura galega #memoria histórica

28/06/2015 by marioregueira

Xogos de imitacións

No meu libro O Silencio, no medio de todos os poemas de guerra, hai un dedicado a Alan Turing, “a persoa que gañou a II Guerra Mundial”, como me refiro a el cando teño que recitalo. A cara de incredulidade do público vaise atenuando conforme pasan os anos. Turing é un deses heroes recentes. Aínda que a parte heroica do seu traballo se remonte aos anos corenta tardamos moito en coñecelo, e tardou moito máis en chegar ao gran público. Durante décadas, Turing era a persoa que dera nome ao test de Turing, un matemático que estudara as posibilidades da intelixencia artificial e que morrera en estrañas circunstancias na década dos cincuenta. Pouca xente sabía a dimensión bélica do seu traballo nin o feito de que a mesma sociedade á que salvara da destrución condenárao á castración química polo feito de ser homosexual. A súa historia, mesmo despois de ser desclasificada, permaneceu no limbo dos círculos de afeccionados.

O acontecido con Turing é parte do acontecido con outras figuras e forma parte da ideoloxía social imperante. Non só coas persoas sospeitosas de fuxir da heterosexualidade normativa, tamén coas mulleres. As persoas de determinada idade abriamos os ollos ante a posibilidade de que a filla de Lord Byron, Ada Lovelace, fose considerada a primeira programadora de computadoras da historia ou que a actriz Hedy Lamarr fose a inventora, tamén durante a guerra, da tecnoloxía WiFi. Tamén abraiaba saber que a radio non fora inventada polo Marconi que nos dixeran no colexio, senón por un tal Nikola Tesla, un personaxe caracterizado tamén pola súa ambigüidade sexual.

Penso que é a sociedade das comunicacións dos últimos vinte anos a que propiciou que moitas desas persoas poidan ser recuperadas. Recuperadas para o grande público, naturalmente. Figuras como Nikola Tesla formaban parte da cultura popular, apareceron na literatura e no cinema de ficción científica e en xéneros considerados subalternos como a banda deseñada (entre outras cousas, como estrafalario heroe Marvel). Algo semellante aconteceu tamén con Turing, cuxa presenza como personaxe de ficción é cada vez máis frecuente e xoga un papel importante en obras como Cryptonomicon de Neal Stephenson, novamente nun xénero subalterno onde non se oculta a importancia da opción sexual do personaxe.

As cousas mudan cando é grande industria a que “redescobre” e trata de sacar tallada da popularidade crecente destas figuras ás que ignorou durante anos. O ano pasado estreábase The Imitation Game, o primeiro filme dedicado á xesta que supuxo o descifrado das máquinas Enigma. O filme resulta interesante e fai algunha xustiza a figuras que novamente poderían ser condenadas ao esquecemento, como o corpo de mulleres que participaron tamén no que foi unha xesta matemática de guerra. O máis interesante porén era ver como a industria cinematográfica dixería unha figura como a de Alan Turing e a cuestión da súa sexualidade. Sempre hai unha distorsión entre os biografados e as biografías. Lawrence de Arabia nunca foi tan guapo e Mozart nunca foi o xenio histriónico de Amadeus (tampouco Salieri tratou nunca de asasinalo). Aínda aceptando isto, non deixa de ser chocante que o Turing do filme sexa unha especie de reencarnación de Sheldon Cooper, unha figura ríxida, insegura e atada a esa especie de superioridade intelectual despótica que só manifestan os mediocres. Moitas persoas preguntaban se Turing, ao igual que o protagonista de The Big Bang Theory padecía síndrome de Asperger.

A distorsión no filme é inseparábel, á miña forma de ver, da falta de referentes para representar un personaxe homosexual que non pasen polo histrionismo ou apoucamento. O Turing real era tímido e arrastraba, dende a infancia, problemas de socialización. Pero tamén era un excelente compañeiro, con sentido do humor e unha actitude ante a vida que non representaba fisuras no modelo de masculinidade imperante naquela época. Seguramente tampouco as representaría no modelo actual, polo menos no que manexa a industria cinematográfica. Dalgunha forma había que remarcar a homosexualidade de Turing no filme, e presentar unha escena de sexo (como acontece na novela de Stephenson), non era unha opción. De feito, hai quen sostén que foi unha actitude desafiante cara ás forzas da orde a que provocou o proceso por indecencia contra el. Nada que ver co histérico que interpreta Benedict Cumberbatch. Por outra parte, tamén habería moito que dicir ao respecto da figura de Keira Knightley, e o seu papel como muller excepcional no medio dun grupo de homes, un rol que invisibiliza as moitas outras mulleres que participaron ao mesmo nivel no descifrado e que sufriron un esquecemento similar ao que sufriu Turing.

Penso seriamente que algún día se analizara The Imitation Game dentro desta clave, e que non será a última dificultade da industria á hora de representar os heroes e heroínas populares do século XXI, eses que estaban ocultos até que unha comunidade interconectada os revelou. Pola miña parte penso que seguirei preferindo o Turing abertamente gay de Stephenson, a Ada Lovelace de Cris Pavón (seducida por unha vampira lésbica), até o Nikola Tesla ahistórico interpretado por David Bowie en The Prestige. As súas eivas son outras, pero polo menos non teñen nada que ver cos tópicos e limitacións que hoxe imperan.

Mark Twain no laboratorio da Tesla, xogando a ser superheroe.

#Ada Lovelace #Alan Turing #Cinema #Literatura #Nikola Tesa

17/05/2015 by marioregueira

Réquiem Galego 2015

Hai un conto do vello Borges do ano 49 titulado “Deutsches Requiem”. Nel, un ex-combatente alemán, enumera, pouco antes da súa execución, os motivos que o levaron a apoiar o nazismo en Alemaña. Nunha interpretación mística que non foi allea a todo o fenómeno ideolóxico da época, o protagonista conclúe que a derrota de Alemaña é en realidade unha vitoria sobre o mundo. Alemaña apareceu para impoñer a espada e a barbarie e facer recuar os valores cristiáns. Mesmo derrotada, obrigou ao resto de Occidente a emprender unha loita épica e cenital, dando inicio así a unha nova era. O seu sacrificio é un prezo pequeno polo obxectivo, que non sería outro que salvar a civilización da decadencia.

Se a derrota de Alemaña daba para facer cábalas sobre unha vitoria oculta, moito máis se podería dicir do franquismo, nunca abaixado polo poder da espada. A vitoria do franquismo foi saber mimetizarse, acompañar como un fantasma perenne o espírito da Transición, volver ciclicamente dende as urnas ou as asociacións ultracatólicas, seguir ecoando dende os tétricos antros onde se seguiu e se segue a practicar a tortura (300 casos dos que a O.N.U. di que o Estado español se nega a informar).

Non foi algo moi distinto do que o réxime fixo en vida. Os rapazolos que vitoreaban a aviación xermana ou a italiana preconizaban que Franco sairía de Hendaia disposto a lanzalos contra o resto do mundo, se cadra dispostos a unha loita épica e cenital que habitou para sempre nos soños do falanxismo romántico. Pero Franco soubo ir poñendo os distintos traxes de camaleón, e en pouco máis dunha década pasaba de posíbel e entusiasta aliado do nazismo a aliado de facto dos Estados Unidos contra a ameaza comunista. E por aí a entrar na UNESCO, abrirse ao turismo, e normalizar entre aspas a súa situación coa comunidade internacional, sen por iso deixar de reprimir e asasinar á poboación. Algúns biógrafos non perden a oportunidade de poñer o toque xenófobo e resaltar que Franco era galego e que por iso ninguén sabía se subía ou se baixaba.

Vendo o documental de Gonzalo Veloso “Contextualizando a Filgueira Valverde” chama a atención como algúns dos convidados destacan algo moi parecido no polígrafo pontevedrés. Filgueira estivo sempre onde “tiña que estar”: foi independentista cando tocaba, nacionalista cando tocaba, franquista cando tocaba, aperturista despois e finalmente demócrata de toda a vida ou, se nos guiamos por recentes declaracións de Alonso Montero, mesmo axente oculto do galeguismo entregado a unha (moi paciente e demorada) erosión do franquismo.

Filgueira Valverde podería pasar á historia das nosas letras como un erudito que traizoou unha causa. Ninguén disputa o de erudito, pero parece haber moitas persoas e institucións dispostas a pasar por alto o segundo. A primeira, a Real Academia Galega, para quen non pesaron o suficiente todas as opinións en contra. En realidade, non sorprende demasiado, a Real Academia Galega e Filgueira Valverde son produtos dun proceso similar. O primeiro desfíxose do fardo da súa ideoloxía cando foi un obstáculo para a súa supervivencia. A Academia tamén se desfixo de parte do seu pasado para ser, durante os primeiros anos da posguerra, unha resignada institución con certo toque folclórico. Tivo que renunciar ao galego nas súas manifestacións públicas e aceptou, como académico de honra, ao grande xenocida da súa propia cultura, o xeneral Francisco Franco, se cadra co mesmo xesto co que Filgueira o recibía nas súas visitas a Pontevedra. Dicía Francisco Castro estes días que non había que ter medo de dicir que Filgueira fora galeguista e franquista. É obvio que o significado de galeguismo non é o mesmo para todo o mundo, pero tamén é evidente que, na interpretación de Francisco Castro, tamén a Academia debeu ser galeguista e franquista, polo menos até 2009. Até ese ano (presidencia de Méndez Ferrín) ninguén se lembrou de retirarlle ao monstro ferrolán un título que aínda manteñen outros galegos de méritos ben discutíbeis na súa defensa da lingua. Se cadra o propio Francisco Franco, de quen se rumorea que falaba en galego na intimidade do Azor co fotógrafo Manuel Ferrol e que recoñecía “gustar” do noso himno, fose tamén un pouco galeguista ademais de franquista. Quen sabe o que depara o futuro da Academia, ao mellor non estamos curados de espanto e podemos ver aínda Días das Letras que nos deixen atónitos.

Filgueira Valverde. Un faro na construcción de Galicia. (culturagalega.gal)

Porén, o problema da institución non se limita só a ese peso do franquismo. O camaleón ten traxes para todo, e os seus propios movementos de “reconquista” estiveron marcados por dinámicas peculiares. Carvalho Calero e Francisco Fernández del Riego, avanzada útil do grupo de Galaxia, van recorrer axiña á constitución dunha “familia”, un grupo de presión propio que vaia facendo entrismo paulatino para acabar por controlar a Academia. Eran as estratexias da época, pero elas tamén representan o triunfo do franquismo e as súas políticas de familias e correlixionarios, tendentes a un sectarismo que entrou na Academia de forma moito máis estábel que o que marcan os ritmos históricos. O franquismo, como o nazismo do conto de Borges, triunfou. Obrigou a toda a sociedade a mirarse de esguello, a ver inimigos en cada esquina, a vestir traxes para cada ocasión, a procurar contactos e influencias para poder conseguir as cousas ás que deberan acceder por mérito ou dereito. Quen se mova non sae na foto, se cadra por iso, nunha Academia con nomes pouco sospeitosos de conivencia co que representa Filgueira Valverde, (case) ninguén se moveu.

Non hai que ser un erudito como o homenaxeado para saber, a estas alturas do século XXI, que existiu unha política de consentimento e colaboración do franquismo con certos sectores do galeguismo resistente. A propia Academia sobreviviu á ditadura porque a ditadura nunca a considerou un perigo, moitos dos seus membros sobreviviron porque tiveron padriños ben relacionados co réxime, o propio Filgueira Valverde entre eles. A Academia desculpa o medo de Filgueira porque con el cre desculpado tamén o seu propio medo. Esas accións van moito máis alá dos poemas que a Alonso Montero tanto lle gustou expurgar, son menos anecdóticas e menos literarias, pero no nome delas creáronse dinámicas que nos acompañan até agora, como o espectro que rolda o espírito da chamada Transición. No nome de moitas desas dinámicas perdemos o país e estamos perdendo a lingua. Unha mostra de madurez das nosas institucións culturais sería apostar por unha óptica ampla, abrir o debate, promover unha análise que enfoque a cuestión sen ambaxes e sen xogar a crear imaxes peripatéticas, como a do home que chora a súa covardía cando se lembra de que non foi falar no xuízo de Bóveda e a quen nós temos que celebrar este dezasete de maio. Sen crear santiños aos que, por un ano, levar biblias acabadas de imprimir e velas, e dos que, como se fai nos enterros, está prohibido falar mal en voz alta.

Se cadra a propia concepción da festa e as súas regras absurdas convide a iso. O carácter do Día das Letras, a súa coincidencia no espazo-tempo con familiares e testemuñas, foi útil baixo a ditadura, pero tamén o arrastramos até un tempo no xa que non resulta unha ferramenta, senón un lastre. O que se avanza en coñecemento dun autor pérdese no eloxio imposto, a obxectividade non ten cabida cando a misión é crear unha afirmación entusiasta e un ambiente de celebración e a crítica é acalada dende as instancias máis altas. Se cadra sexa hora, máis que nunca, de reformular como se van seguir facendo as cousas, abrir as fiestras e impedir que eses herdeiros doutro tempo, cos seus traxes camaleónicos, sigan reproducíndose sobre un escenario do século pasado. O mesmo no que non se contesta a ausencia de figuras femininas por precaución e respecto. O mesmo onde o debate normativo non ten cabida nin baixo a figura dun antigo membro, pero si caben xenocidas en postos de honra. O mesmo que se xustifica orgulloso no seu propio nepotismo. O mesmo no que traizoar a camaradas de militancia é “o que toca” porque estamos familiarizados até a náusea coa linguaxe dun medo que ten case un século de historia.

Joan Fuster dicía que o máis repulsivo dos pobos dominadores é que impoñen aos seus dominados o espectáculo da súa mediocridade insolúbel. No caso do franquismo, e no caso concreto do noso malfadado país, habería que sumarlle o contaxio desa mesma mediocridade, o triunfo do mimetismo e da conveniencia, a vitoria cotiá dos xenerais mortos, tantos anos despois. O réquiem inacabábel do pobo galego.

Carteis da Xunta de Galicia contextualizados espontaneamente.

#Día das Letras Galegas #Filgueira Valverde #Jorge Luis Borges #Literatura

18/03/2014 by marioregueira

Mar e ferro (Nos 30 anos de Radio Fene)

A primeira vez que escoitei a voz de alguén coñecido nun medio de comunicación foi en Radio Fene. Eu tiña seis ou sete anos e entrevistaban a meu pai por unha exposición de pintura. E aínda que era unha radio local, ou precisamente por iso, a transcendencia do feito era da maior importancia para o punto de vista dunha crianza dos oitenta. Nun contexto que trataba, en certa medida, de relativizar ou ignorar o peso dos colectivos de obreiros na historia e no futuro da comarca, Radio Fene xogou unha carta que moitos outros medios de comunicación, mesmo locais, trataron de ignorar. Saiamos pola radio, falabamos na nosa lingua, as nosas historias tiñan a súa importancia e podiamos atrevernos a protagonizalas, a continuar o pulo creativo e de contestación que conforma calquera cultura. E penso que iso non deixaba de ser unha aposta pola creación dunha sociedade civil, dunha comunidade cos seus propios valores onde a construción naval, coas súas loitas e tensións, sempre representou unha parte fundamental.

Como tan ben contan en Praza, Radio Fene seguiu trinta anos máis dando conta de moitas cousas. Do cotián e do transcendente. Dende as loitas de Astano nos convulsos oitenta até os premios literarios locais. E pouco imaxinaba aquela crianza de hai case trinta anos que algún día celebraría un aniversario tan longo co medio, nun convite a continuar creando o imaxinario da comarca pola vía de inzar a barriada obreira de San Valentín con murais sobre a nosa relación co mar e co ferro. Os trinta anos de radio confúndense coa reivindicación nun dos momentos máis duros da construción naval, e seguen apostando pola única vía posíbel: construír unha imaxe do que somos para seguir sendo. Seguramente San Valentín xa non acolle a tantas das persoas que moven as icónicas grúas de enfronte como hai anos, pero o que unha comunidade é só é moi relativamente o que unha comunidade fai. Normalmente é a forma na que unha comunidade se representa e tamén a forma na que xestiona o seu pasado. Os murais de San Valentín son abondo explícitos neste sentido.

E dalgunha forma, como dicimos sempre que recitamos os poemas d’O Silencio, esta crise é unha guerra inmensa que deixará paisaxes devastadas sen necesidade de soltar unha soa bomba. E nesa guerra, a comarca de Ferrolterra é a cidade que, como Stalingrado, se defende até o último home e até a última muller. Aínda que cando paren as bombas descubramos que xa só quedan cascallos.

#Activismo e resistencia #Construción naval #Cotidiano #Estaleiros #Fene #Ferrolterra #Medios de comunicación

14/03/2014 by marioregueira

I’r Gad

Que significa algo así como “Ás armas” ou “Ao combate” e que ten a sinxeleza dos gritos de guerra. Tamén dá título a un dos libros que trouxen de aló e que fai un repaso fotográfico dos cincuenta anos do movemento pola lingua galesa e doutros eventos políticos importantes. O Bin croeso (“non es benvido”) que acompañou a manifestación contra a investidura de Carlos de Inglaterra, por exemplo, (entre vivas a Llywelyn, o último soberano galés do territorio), e que sorprende polo seu carácter multitudinario, evidentemente silenciado polas historias oficiais. Porén, a pesar de que eses procesos políticos teñan a súa representación, non cabe dúbida que a loita polos dereitos lingüísticos foi a grande vertebradora doutro tipo de reclamacións e fixo posíbel abrir o camiño a un poder territorial absolutamente ausente nas relacións con Inglaterra. Se pensamos que Gales non tivo Parlamento propio até o ano 1999, e que tradicionalmente foi unha rexión sometida ao centralismo londiniense, farémonos unha idea do cero case absoluto que representou o punto de partida.

E non é o único que sorprende, para as persoas que tiñamos Gales como un territorio tranquilo e submiso chama a atención a fereza que, dende o primeiro minuto, tiveron as loitas polo galés. Polas fermosas fotografías de I’r Gad aparecen grandes concentracións pacíficas de xente, pero tamén xente nova opoñendo os seus corpos ao paso de vehículos, arrincando e rompendo indicadores de estrada en inglés e sendo arrastrados polas forzas da orde. O movemento, que naquela altura mesturaba, xunto coas reclamacións lingüísticas máis básicas, conceptos relacionados cun estilo de vida que sentía ameazado, nutriuse ideoloxicamente das reivindicacións polos dereitos civís que comezaban a exercer as minorías en contextos como o estadounidense. E ese sentimento de rotunda lexitimidade xogou, sen dúbida, un importante papel e axudou a convertelo nun movemento de masas.

Aínda que lonxe das aspiracións maximalistas que ten toda reclamación, a loita pola lingua galesa pode considerarse triunfante, polo menos en relación aos puntos de partida que mobilizaron á poboación a comezos dos anos sesenta. Ningunha institución pública ou privada parece disputar hoxe o dereito do galés a aparecer representada no seu propio territorio, dende os indicadores de estrada até as baldas dos supermercados teñen as súas correspondentes formas na lingua propia, e até os símbolos nacionais gozan dunha presenza que teño visto en moi poucos lugares (si, tamén nos supermercados é frecuente ver a bandeira). Aínda así, na segunda década do século XXI, o emprego do galés continua decrecendo e segue a ser bastante doado desenvolver unha vida unicamente en inglés en calquera lugar de Gales, sen máis obriga de aprendelo que a simpatía ou a consciencia da que falabamos no post anterior. Como me comentou algunha persoa estes días: “necesitamos un compromiso coa lingua que non se limite a facernos baixar o rato”, en referencia aos frecuentes correos bilingües que precisan só de ir un pouco máis abaixo para atopar a versión en inglés.

Unha vez máis comprobamos que o horizonte dun perfecto equilibrio bilingüe (bífido ou restitutivo) resulta insuficiente para contextos con dúas linguas en convivencia tan desigual. O milagre da supervivencia do galés podería ter os días contados, e aínda que eu volvo cos ollos cheos da actitude Caernarfon, non podemos perder de vista que, ademais de na simpatía e do apelo á consciencia, as linguas sobreviven tamén apoiadas en elementos como a esixencia e os marcos legais. E tamén, e nisto é posíbel que reparase moi poucas veces, na existencia de contidos exclusivos que animen as persoas a achegarse a eles. Eu, de momento, teño longos textos no medio de fotografías de multitudes afoutas tirándome das ansias.

#Activismo e resistencia #Gales #Lingua #Viaxes

11/03/2014 by marioregueira

Actitude Caernarfon

A cidade, se así se pode chamar a unha localidade que non chega aos dez mil habitantes, estivo a piques de ser a capital do país, pero foi desprazada a mediados dos cincuenta pola puxanza dun Caerdydd (Cardiff) que xa era naquel momento unha cidade moito maior e un núcleo poderosamente referencial. Aínda así, e como diciamos no post anterior, se o sur é onde están as grandes cidades, o norte de Gales é onde está o seu patrimonio histórico e lingüístico e, sen ningún status oficial que o confirme, Caernarfon segue a ser algo así como a capital histórica do país. Nela, concretamente no seu castelo, ten lugar a investidura do Príncipe de Gales, un acto tan importante no simbólico como polémico e que na súa última ocasión (1969) mobilizou o pouco independentismo armado galés que existía daquela para boicotealo.

A cidade é, ademais, a xoia da coroa da lingua galesa, se o norte é o lugar onde máis viva permanece, Caernarfon é o núcleo de poboación con maior porcentaxe de falantes, algo que, polo menos na miña experiencia, puiden percibir moi axiña e sen dúbida ten que ver cunha actitude consciente, particularmente nas persoas que están de cara ao público. Non era algo buscado, pero sen dúbida non foi casual acabar tendo conversas sobre a lingua galesa coa maior parte da xente coa que interactuamos. As persoas non perderon a oportunidade de alentarnos sobra a facilidade de acceder ao galés dende unha lingua ibérica, ou de comunicarnos a existencia dunha longa comunidade bilingüe hispano-galesa na Patagonia, un dos poucos casos nos que a lingua dunha nación sen Estado floreceu no alén mar da emigración. Finalmente, e tras revelar que viñamos da Galiza, algún tamén preguntou sobre se tiñamos lingua propia e se eramos independentistas. Supoño que a pregunta que moitas das persoas que partimos de culturas minorizadas agardamos escoitar nas viaxes ao estranxeiro e que só se reproduce nun contexto coa mesma noción de estar a resistir que podemos ter nós. Se me guío unicamente pola experiencia dun día, diría que cada persoa de Caernarfon traballaba como embaixadora da súa lingua e da súa cultura, dándolle unha visibilidade que doutra forma non tería. E non só iso, senón que o facía por propia vontade e convencemento, sen estar a traballar dende estruturas organizativas de normalización lingüística.

Serve de algo a Actitude Caernarfon? Ben, podo dicir que a idea de chegar a aprender galés ocupaba un lugar moi remoto nas miñas expectativas, porén si que me fixo pensar na posibilidade de iniciar aínda que fose un coñecemento rudimentario e tamén desmontou algúns dos prexuízos que levaba sobre a lingua, relativizando a idea sobre a súa enorme dificultade que outra xente me transmitira. É bastante probábel que esa dificultade exista, pero a xente de Caernarfon fíxome pensar que é mellor descubrilo a través dunha experiencia directa. Dalgunha forma, convencéronme para darlle unha oportunidade á aprendizaxe dunha lingua na que só estaba interesado de forma moi superficial e desde unha perspectiva puramente sociolingüística. Hai campañas institucionais que non conseguiron tanto.

Resulta frecuente escoitar en contextos similares argumentos éticos sobre o deber de aprender unha lingua minorizada. Non podo dicir que non os comparta e penso que a sensibilidade sobre a riqueza lingüística e o respecto ás comunidades ameazadas é unha das moitas materias pendentes que teñen as sociedades europeas. Para min, di moito dunha persoa que decida aprender a lingua minorizada do país no que está vivindo, con independencia da verdadeira pericia que chegue a desenvolver nela. Porén, ás veces esquecemos que a sensibilidade lingüística é algo que se traballa e que, sen renunciar ao horizonte legal ao que temos dereito, podemos facer moito máis pola nosa lingua cunha actitude de convencemento que con esas ferramentas. Se cada galegofalante fose un embaixador ou embaixadora da lingua con cada persoa estranxeira que pasa polo noso país, a imaxe e a lexitimidade da nosa loita tamén mellorarían, e se cadra conseguiriamos até aumentar o número de neofalantes entre nós. Naturalmente, para iso faría falta, antes que nada, ter unha autoconsciencia da imaxe da nosa lingua entre as persoas galegofalantes que posibelmente esteamos lonxe de ter e que podería ser o primeiro grande problema. Da mesma forma, outras limitacións pexan tamén a cuestión do galés, un tema co que, nos próximos días, remataremos esta serie de entradas.

#Activismo e resistenca #Caernarfon #Gales #Lingua #Viaxes

07/03/2014 by marioregueira

Croeso

Non atopei a choiva nin a néboa da que falan os tópicos. Días de ceos abertos e sol de inverno acompañaron a miña entrada no País de Gales, como se quixesen demostrarme que tiña que mirar máis aló dos mitos. Dalgunha forma é por iso polo que viaxamos, para derrubar as cousas que nos contaron sobre os países e enfrontarnos á súa realidade palpitante, os raios de sol dando a miña benvida á rexión de Gwynnedd eran unha boa proba diso. Resulta evidente dende o principio que ese histórico norte que acolleu a fundación do país está lonxe en moitos aspectos da idea xeral que temos sobre Gales. Ningún equipo xogando na premier inglesa, ningunha cidade medianamente grande, só pequenas vilas rodeadas de castelos, a quilómetros do eixo Cardiff-Swansea, un sur separado tamén pola configuración colonial das comunicacións, que obrigan a pasar por Inglaterra para viaxar entre as distintas caras do país.

A identidade subalterna non se le só nos pequenos núcleos urbanos, a súa configuración como tesouro natural e destino de xubilación moveu máis dunha vez as forzas independentistas, que actuaron contra a invasión tranquila dunha sociedade completamente reticente a integrarse no país. Non por nada o norte é tamén o lugar onde a lingua se mantén viva e vizosa, un reduto que, sospeito, sobreviviu refuxiado nesa mesma tranquilidade que defenderon con uñas e dentes en varias ocasións. Descoñezo porén se o movemento nacionalista reaccionou algunha vez contra o discurso da apoloxía paisaxista, aínda que fose nunha novela periférica ou nun ensaio académico. Se algunha vez berraron que ser galés é unha merda.

Ben, iso pode ser que o pensaramos algunha vez. Nun contexto no que non protagonizaron a grande insurxencia armada nin o camiño tranquilo pero firme cara a un referendumn pola independencia, Gales semellou algunha vez unha figura pasiva que lembra moito á do noso país no xogo nacional ibérico. E porén, a grande cuestión é, como me dixo alguén, que a pesar de ser o país que o tiña todo en contra e que podía ser asimilado moi facilmente, ningunha das nacións veciñas conservou a súa lingua e a súa cultura tan vivas, nin sequera aquelas que conseguiron a independencia. Si, iso é algo que tamén lembra a este país e por máis que, como neste país, estean en caída libre e teñan tanto a mellorar, conservan o orgullo e a memoria da loita lingüística máis viva do que imaxinamos. Da lingua, porén, falaremos nos próximos días, chega dicir de momento que si a escoitei, e que mesmo a escoitei moito. E non falo só da noite do Saint David, a celebración do día nacional galés onde alguén nos pediu entoar tamén o himno galego na parte final da noite, senón tamén nas rúas, nos pubs e entre a mocidade, alén da súa omnipresenza en indicadores e carteis bilingües.

Non é a última visita, aínda que non o pareza, quedan castelos e torres circulares por ver, palabras e historias galesas que recitar e unha comunidade galega inesperada da que seguir aprendendo. Entrei en Gales cun libro de Dylan Thomas e saín cun album de fotografías da loita pola lingua e unha camiseta dun equipo da liga galesa. Non podemos evitar abrazar as periferias, se cadra por iso estiven falándolles aos alumnos de galego de Bangor de Lois Pereiro e dos Sex Pistols, de como era ser galegofalante en Ferrol, do valor que teñen as fronteiras e os espazos intermedios nos meus libros. E sospeito que, como periferias temos aínda moito que contarnos, moito que aprender e moitos mitos que ir derrubando.

#Activismo e resistencia #Cotidiano #Gales #Lingua #Viaxes

20/02/2014 by marioregueira

A Noite é necesaria

A Noite é necesaria
pra que ti poidas ver
sobre o medo e o mal
as estrelas arder.

Onte comezaba, co centenario do poeta, o ano Díaz Castro. Facíao por ese estraño calendario das nosas letras que rexe os seus propios ritmos. O autor a quen a beleza ferira para sempre, poeta dun único libro, e segundo as malas linguas (mal informadas, sobre todo), dun único poema, cumpría cen anos o mesmo 2014 no que as Letras Galegas decidiran, nun dos momentos máis convulsos da Academia, honrar a súa memoria.

Houbo medios de comunicación que se alegraron da escolla interpretando que o autor de Guitiriz fechaba unha época na Academia, unha época na que autores díscolos como Uxío Novoneyra, Lois Pereiro ou Roberto Vidal Bolaño politizaran en exceso unha festa que debera ser, ou así a entenden os bos galegos, neutral. Até o empresario Valentín Paz Andrade acabou por revelarse como unha figura incómoda, con ideas molestas e unha obra poética e ensaística moi pouco presentábel en canto a neutralidade. Sen dúbida Díaz Castro, poeta vencellado ao Seminario de Mondoñedo, que nunca se meteu en política e dunha relixiosidade que sobresae en cada poema, era o homenaxeado que os apolíticos preferiran, unha volta ao rego que impedía mover demasiado unha festa que nunca debeu pasar de ser un evento cultural.

Como xa falamos algunha vez a conto das manipulacións sobre Rosalía, a propia interpretación interesada de certos autores polos sectores máis reaccionarios é unha confirmación do seu enorme poder social e político, mesmo máis aló dos anos. Tamén ratifica que a literatura galega, polo seu propio contexto e a súa propia historia, é unha literatura que xogou a carta política mesmo cando os seus autores trataron de evitala. O mero feito de escribir na nosa lingua foi moi a miúdo equivalente a facelo dende un campo de prisioneiros ou dende unha reserva india. Ás veces non é necesario explicitar un discurso para que este se faga evidente, o propio Manuel Antonio entendeu algunha vez que, por moito que quixese despolitizar a súa obra, o simple feito de estar a construíla nunha lingua de minorías sociais convertíaa nunha peza profundamente imbricada nesa realidade.

A tentativa de presentar un Díaz Castro descafeinado e neutral fala máis de quen a promociona que dos que vamos celebralo coa mesma intensidade que os queridos autores que o precederon. Díaz Castro foi un poeta que se mantivo lonxe de toda militancia, mais tamén foi un escritor que non puido evitar reflectir a abafante realidade que vivía a súa terra, mesmo estando afastado dela. Todo Nimbos é un canto profundo de amor á Galiza, mais tamén non pode lerse sen ter en conta o momento socio-político no que está composto. A queixa e a preocupación polo país que non move a tea dos seus soños, pola Galiza detida no tempo que moitos quererían así para sempre, están tan presentes na súa obra que admira que haxa quen pretenda pasalos por alto. E unha vez máis, a escolla da lingua é relevante, moito máis se temos en conta que o autor coñecía moitas outras coas que gañaba a vida e que pasou a maior parte da súa existencia en Madrid onde lle sería doado, como lle foi a tantos outros, esquecer as súas orixes.

Como ben dixo o poeta neses versos que poderían disputar espazo nas carpetas dos adolescentes á vella máxima de Tagore, a Noite é necesaria. Sen a Noite non veriamos os versos luminosos do Poeta Díaz Castro resplandecendo a súa dignidade por riba dos corenta anos de infamia que pretenderon facer desaparecer a nosa cultura ou coutala até o simple folclorismo. Sen esta Noite que agora ataca a nosa lingua tampouco poderiamos repetir os versos de Nimbos sorrintes e co ton orgulloso que podemos atoparlles, caendo como o orballo fresco na madrugada e temperando os nosos ánimos nos tempos sempre atroces. Obrigados pola Noite que fai resplandecer como lóstregos as expresións máis inocentes da nosa cultura. Obrigados por esa escuridade na que, até os homes tranquilos e temerosos do deus cristián, se remexen inquedos pola fortuna da súa terra e da súa lingua.

#2014 #Activismo e resistencia #antifranquismo #cristianismo #Díaz Castro #Letras Galegas #Lingua #Literatura #Resistencia