Non direi que non consuman produtos galegos. Consuman produtos galegos. Merquen libros e banda deseñada, vaian ao pouco cinema que as salas proxectan na nosa lingua, se queren subscribirse a un xornal, subscríbanse a un xornal en galego, vaian a concertos de música galega e en galego, acudan ao teatro. Mesmo máis aló do estritamente cultural, acudan aos mercados de abastos, busquen produtos da nosa terra e daqueles escollan os que teñan etiquetaxe na nosa lingua, non volvan a locais que non teñan a carta polo menos tamén na nosa lingua e tenten probar naqueles outros que ademais teñen un compromiso firme cos produtos do noso país e cos pequenos produtores. Agasallen algunha desas moitas opcións, moi especialmente  ás crianzas, que no medio do maremagnum Disney lembrarán sempre a sorpresa das historias que chegan nunha lingua distinta, unha lingua rebelde e máxica onde todo parece posíbel.

Porén non direi só que consuman. Descarguen música, fotocopien, escaneen, pirateen, se son persoas afoutas rouben libros nas grandes superficies, descarguen filmes e series, cóense nos concertos, lean a prensa na rede, espolien as bibliotecas públicas e espolien as bibliotecas dos amigos, aproveiten os espectáculos gratuítos ou que só custan o prezo dunha consumición. Empápense de cultura, critíquena, desprecen os seus produtos cativos e emociónense cos brillantes, porque iso é basicamente para o que valen todas as culturas do mundo, para estabelecer un diálogo intemporal. Nunca un estanque, sempre un caudal, cos seus remuíños e os seus remansos, coas súas augas podres e aquelas outras ateigadas de peixes.

E non direi só que merquen, porque as novas tristes destes días levaron en demasiadas ocasións a responsabilizar aos interesados na cultura e na supervivencia da lingua, a caer no remuíño da lóxica neoliberal segundo a cal para que unha cultura (sen estado) exista debe ser rendíbel economicamente. Mentres os grandes medios do país recibiron axudas (non poucas veces no nome da normalización lingüística), os pequenos proxectos coherentes coa lingua teñen que explicar a súa supervivencia no medio da xungla do mercado. Cando grande parte das industrias do país están subvencionadas, as empresas culturais galegas teñen que sobrevivir co posto ou afrontar unha extinción que se xustifica na súa baixa rendibilidade comercial, non demasiado diferente á doutras empresas que seguen adiante.

Caer na trampa de asumir a nosa responsabilidade persoal implica asumir a lóxica perversa das cousas, unha lóxica que nos levan suxerindo dende hai anos e que é, en realidade, unha das grandes falacias da relación entre a cultura galega e a imposición castelá. Naturalmente que sempre debemos estar ao lado da nosa cultura, pero o peso económico do mantemento de moitos dos seus proxectos non é unicamente responsabilidade nosa. Existe unha responsabilidade estrutural de todos os gobernos en manter determinados sectores de interese público. Se no Estado español fechase o último xornal diario en castelán, o goberno inxectaría cartos para evitalo. Algo semellante acontecería se o cinema en castelán tivese anos en branco ou anos cun par de filmes. Se o castelán perdese un grande número de falantes en favor do inglés, por exemplo, a campaña gobernamental para impedilo sería brutal. O interese en manter este tipo de campos non é só moral ou gratuíto, aparece recollido en distintos puntos do aparello lexislativo. No caso galego tamén, polo que a desidia do mal goberno que nos asombra non é só unha incompetencia e unha mostra de ignorancia, senón un abandono neglixente dos deberes que lle son propios.

E si, insisto, compren produtos galegos, apoien os proxectos propios e fagan por que a nosa cultura floreza e medre comercialmente. Porén, a próxima vez que feche un xornal, unha editora, unha sala de teatro ou un festival de música, non caian no xogo das culpas doadas nin cedan á lóxica perversa do capitalismo imperialista. Non lles corresponde aos nosos soldos de obreir@s e precari@s soster todo o edificio enorme da nosa cultura. Ou si, pero a través dos impostos que hoxe, en función da xestión deste goberno, van para cabeceiras que se expresan nunha lingua estranxeira, para grupos musicais formados en Madrid ou para asociacións que defenden un apartheid lingüístico demencial.

Nunca pensei que tería que falar de Galicia Hoxe desde a nostalxia ou o epitafio. O medio, que poderiamos inscribir na xa longa tradición do xornalismo compostelán ligado á vida cultural universitaria e a defensa do galego, parecía feito, por unha vez, para ficar. Porén, como pasou nos anos cincuenta co Suplemento del sábado de La Noche, as propostas de raíz galega que ademais xogan a visibilizar novos valores son molestas. Naquel momento foron as autoridades franquistas, hoxe son eses novos disfraces do fascismo feitos con retallos das telas da economía, as crises e o libre mercado. Persoalmente perdo con Galicia Hoxe o medio no que apareceron as miñas primeiras colaboracións literarias cunha certa difusión, un foro onde se contaba ocasionalmente coa miña voz e onde os meus libros atoparon un oco lonxe da superficialidade doutros medios. Perdo tamén a doce sorpresa de atopar os meus versos no xornal da mañá durante o café. Isto último, tal e como están as cousas, dubido que volva experimentalo nunca máis.

Porén, a sociedade perde moito máis. Probabelmente, algo que a expresión “último xornal diario escrito integramente en galego” nin sequera consegue captar en todo o seu dramatismo. Somos, unha vez máis, Mohicania, o país das últimas cousas, as testemuñas do final do espolio. E dende esa perspectiva é moi complicado superar a barreira anímica que permita asentar novos proxectos ou buscar perspectivas para conservar os vellos. Ás veces, nin sequera é doado analizar a perda dende ese punto de vista.

Nas horas que seguiron ao anuncio do feche do xornal sucedéronse moitas reaccións, e non poucas delas situaron a responsabilidade no conxunto da sociedade, moi concretamente daquela grande parte da sociedade preocupada polo devir da lingua. Seguramente non é o momento para falar en contra do voluntarismo, porén si que deberamos matizar que o voluntarismo non pode ser un camiño, senón un punto de partida. Con isto quero dicir que a solución de que todos merquemos militantemente todo proxecto baseado na lingua nunca pasará de ser unha solución momentánea, un medio para un fin que non pode eternizarse. Máis que da desidia da sociedade galega, da crise do xornalismo en papel ou da crise económica, Galicia Hoxe cae como produto de dous factores:

O primeiro, unha política lingüística nefasta que se asenta no “deixar morrer” a cultura galega e recorta algunhas subvencións, mentres mantén intactas outras. A segunda, o feito de ser desde sempre, un produto secundario posto ao servizo da estrela económica do seu grupo empresarial. E deste papel secundario, da imposibilidade de convertelo nun medio competitivo, precisamente para evitar a competencia co seu irmán editorial, responde grande parte do problema. Como moita xente preguntou estes días, habería que pensar se o outro xornal do grupo vai seguir saíndo á rúa ou por que os proxectos en galego sempre son apostas secundarias, linguas compartidas noutros medios, compromisos que cobren expediente pero polos que ninguén se vai sacrificar realmente, polo menos dende a perspectiva empresarial e institucional. Mentres ese voluntarismo dos grandes continúe fallando, todo o voluntarismo individual será un simple parche, por máis que, por desgraza, siga sendo un parche necesario.

A xente que traballou nestes anos no Galicia Hoxe fixo un traballo admirábel en máis dun sentido, moi especialmente no tratamento dos temas culturais. Tamén hai que afagarlles a valentía de falar na defensa da Galiza e da lingua cando foi necesario e manter unha liña crítica da que abdicaron a maior parte dos outros medios. Por desgraza, unha vez máis, son méritos que se entregan como as medallas aos soldados caidos: en man e no medio dun funeral, mentres nos preguntamos a onde poderían chegar as nosas coraxosas tropas se fosen mellor equipadas, se non fosen deixadas á valga entre as liñas inimigas e tivesen unha boa retagarda que mirase delas. Como di hoxe Caetano Díaz “Só lle tiñamos medo a que nos caese o ceo enriba”. Por desgraza, ese tipo de xente destemida é a que sempre precisou este país, o único país no que o ceo cae unha e outra vez sobre as testas das persoas que se atreven a erguelas.

Lennon e Chapman

Recoñece Mark Chapman algo que moita xente sospeitabamos de hai tempo. Que matou a John Lennon para deixar de ser un ninguén e atinxir un reflexo dalgunha cousa semellante á fama. Suspensas fican as teorías da conspiración, as preguntas que Salinger nunca respondeu, probabelmente porque non tiña as respostas, e nas que O vixía no centeo xogaba un papel detonante no asasinato. Eu son unha das persoas que leu o libro de Salinger procurando en boa parte unha razón para matar ao mellor dos Beatles, e aínda que algún dos personaxes secundarios lembra inequivocamente a Lennon ningunha persoa no seu xuízo podería atopar as respostas que segundo Chapman estaban alí. Ao contrario, a anécdota, xunto con algunhas outras relativas á obra e de ton similar, lixaron parte da súa significación literaria popular e abriron a porta dos cazadores de misterios. Agora Chapman recoñece que o fixo pola fama e que un dos méritos de Lennon era ser máis accesíbel que outros obxectivos. Non tivo sequera o mérito da orixinalidade.

No século IV antes da era común, o templo adicado en Éfeso á deusa Artemisa, considerado unha das marabillas do mundo, foi incendiado por un tal Eróstrato. A única razón documentada (aínda que confesada baixo o pouco fiábel método da tortura) foi que o criminal pretendía que o seu nome fose lembrado pola posteridade. Os habitantes de Éfeso tentaron que isto non acontecese e prohibiron que volvese ser pronunciado ou escrito, porén, ao contrario que un resto fidedigno do templo, o nome de Eróstrato chegou a nós e hoxe serve para mencionar complexas síndromes psicolóxicas relacionadas co afán de notoriedade.

Ao lado da capacidade destrutiva dunha pistola ou dunha chama existen realidade moito máis complexas de botar abaixo e nas que non cabe unha autoría tan directa e individual. Un dos principais problemas cos que topamos na concienciación lingüística é facer concibir á xente que unha lingua é un elemento vivo, e que como tal pode evoluír, transformarse e tamén morrer, por máis que os seus procesos sexan lentos e espallados no tempo. Do mesmo xeito, as responsabilidades do seu ocaso non son reducíbeis a un único individuo nin a accións tan radicais como pegar uns tiros ou iniciar un lume, en ocasións poden estar máis relacionadas coa pasividade que cun acto concreto.

Cando certa organización acusaba ao reinado de Fraga da maior perda de falantes do galego na súa historia como lingua non dicía mentira, porén é certo que o resultado non pode desvincularse dun deixar actuar certa inercia posfranquista máis que de accións realmente agresivas e decididas. A responsabilidade do esmorecemento dunha lingua é forzosamente compartida, tamén moitas veces polos propios falantes que a abandonan ou desvalorizan. Na circunstancia actual, porén, estamos ante un nivel de agresividade fáctica non vista dende a fin da ditadura e que contrasta coa simple incompetencia, máis ou menos provocada, dos gobernos anteriores. É certo que non constituirá o final da lingua, entre outras cousas porque non o imos consentir, porén resulta unha vez máis unha pobre tentativa de conseguir notoriedade a través do exterminio. O cemento dunha carreira política que poida ser vista dende Madrid e na que levar como presente e pase de entrada a nosa cabeza. Que non se esqueza o señor presidente, de levar tamén unha copia de O vixía no centeo. Esta, non esta.