“Acabei de ler O vixía no centeo e agora teño unhas ganas terríbeis de pegarlle un tiro a John Lennon”. A brincadeira é dos anos do liceo e segue tendo a súa graza, sobre todo porque non hai nin podería haber ningunha referencia a Lennon na novela de Salinger, composta e publicada en datas nas que o beatle estaba na súa máis tenra infancia. O asasino, porén, insistía en vincular o seu acto coa obra, abrindo un capítulo gorentoso das lendas literarias.
As teorías da conspiración din que, máis aló do seu contido, O vixía no centeo funcionaba como disparador para unha mente adulterada por programas estatais de manipulación. Alguén creara unha asociación ilóxica entre obxecto e acto até conseguir que o simple feito de deixar un exemplar do libro nunha caixa de correos servise para reactivar na memoria do suxeito unha misión previamente introducida no seu subconsciente. Por se fose pouco, a obra volve aparecer varias veces nas mans de asasinos ou atacantes de figuras públicas estadounidenses, incluído o que tratou de acabar en 1981 coa vida de Reagan.
Sendo fantasiosa, segue a ser unha explicación moito mellor que a que ciclicamente aparece nos medios de comunicación do Estado español cando, en calquera crime mediático, resaltan a ligazón cos produtos culturais cos que o seu executor estaba en contacto. A paixón por un videoxogo e unha novela sobre crimes no currículo escolar merecen ser destacadas dentro dunha causalidade nebulosa que leva as persoas a matar. No fondo, os medios beben da relación quixotesca da cultura española cos libros, non é casual que a súa obra nacional de referencia trate sobre un tipo ao que “se lle seca o cerebro” de tanto ler, chegando a confundir fantasía e realidade. A prevención desta relación indemostrábel foi a que serviu tamén de base para a censura eclesiástica e a franquista.
Porén, xa desde Cervantes, a posibilidade de que a literatura altere así a vida dunha persoa é unha ocorrencia que roza o idealismo. Un idealismo que, ironicamente, daría a razón á maior parte das correntes da literatura social de onte o hoxe. Se algo nos ensinaron as literaturas comprometidas é que non chega con convidar á lectura para converter alguén ideoloxicamente. E moito menos para que realice actos tan graves como os que saen estes días na prensa.
Iso non quere dicir que haxa que negar a relevancia das narrativas de ficción na configuración social. As diversas formas expresivas, coa súa relación coa fantasía, evidencian moitos máis aspectos da nosa realidade dos que nos gustaría pensar: as representacións ficcionais non falan só dun mundo evanescente e inmaterial, tamén deixan o rastro da nosa propia realidade e da nosa ollada sobre ela.
Porén, esa influencia acontece dunha maneira descentralizada e impredicible. Sempre conto que tomei unha das decisións máis transcendentais da miña vida á saída dun cine tras ver Hamam de Ferzan Ozpetek. Naquel momento da miña vida, eu mesmo procuraba a miña fuxida a Estambul e o meu reencontro con horizontes que aínda brillaban nos ollos da miña familia. Porén, dubido que un filme, ou ningunha narrativa ficcional poida servir como guía unívoca para decisións vitais. Tampouco volvería funcionar nun eu que xa non ten aqueles anos. A súa influencia é inesperada e subxectiva, e iso é unha das súas características máis revolucionarias: que poida sorprendernos e cambiar quen somos. Para ben ou para mal.
Fracasan os que tratan de buscar un accionador que, como un botón, poida converter unha obra en disparador dunha traxedia. No fondo, o que subxace nesta idea é unha visión triste e simplista do ser humano como escravo permanente dunha conspiración que pode anular a súa vontade en calquera momento. Unha humanidade que corre cara a precipicios que non é capaz de ver e que precisa dun vixilante permanente que lle corte o paso.