A Trabe de Ouro arquivos - Mario Regueira

[:gl]A resistencia como tradición

Mario Regueira

Artigo publicado n’A Trabe de Ouro no. 83, (xullo, agosto, setembro 2010). ISSN: 1130-2674

Inmunda escoria. A universidade franquista e as mobilizacións estudantís en Compostela, 1939-1968.

Ricardo Gurriarán

Edicións Xerais, 2010

Como ben analizara Louis Althusser debuxando liñas sobre a silueta de Marx, as sociedades capitalistas precisan, para sosterse como realidade política e económica, non só dunha estrutura física e comercial que manteña a maquinaria modernizada, lubricada e en marcha, senón tamén dun aparato ideolóxico estatal que perpetúe, a través da formación académica e técnica, a docilidade das masas obreiras, a noción de incontestabilidade do sistema imperante, e axude de paso á clasificación dos individuos segundo as súas capacidades en distintos postos de traballo. Esta configuración do aparato ideolóxico do estado como unha ferramenta da clase dominante, non é porén, sinónimo do éxito desta á hora de controlalo, moi ao contrario, a loita ideolóxica que se dá no interior destas estruturas soborda en moitas ocasións a dinámica xeral do conflito e pode dar pé a longas resistencias e tamén a claudicacións inesperadas.

Se ben a configuración dos aparatos ideolóxicos estatais abarca todo o proceso educativo, cunha especial relevancia das escolas e o ensino medio, non podemos abstraer deste esquema o valor estratéxico das institucións universitarias, nin sequera cando, como no caso que nos ocupa, están predeterminadas económica e politicamente para acoller ás camadas máis favorecidas da sociedade e reservalas para postos de traballo privilexiados. A loita ideolóxica que se desenvolve contra a ditadura franquista no seo da universidade compostelá responde en boa medida a estes principios, se ben conxuga unha grande complexidade interna e distintas fases até o seu punto de eclosión definitiva, simbolicamente datado nos primeiros meses do ano 1968.

Este aspecto da resistencia compostelá ao franquismo é imprescindíbel para a comprensión doutras armazóns políticas contemporáneas de máis calado e ambición, pero tamén resulta vital para encadrar movementos culturais de tanta importancia para nós como a literatura galega dos anos 50 e 60, ou a eclosión da Nova Canción Galega, xa no remate do período tratado. A pesar disto o seu tratamento diferenciado foi excepcional e até a data ningunha obra se permitira trazar unha cronoloxía documentada do que foi a contestación estudantil á ditadura, moito menos tomando como punto de partida o momento no que esta cae en maos dos golpistas. Por declaracións do autor sabemos tamén que a radiografía para no ano 1968, non polo seu valor simbólico como eixo da loita estudantil europea ante o capitalismo, senón pola imposibilidade de acceder a determinadas fontes documentais da ditadura, protexidas no seu segredo, ironicamente, pola lexislación actual.

Pártese así da primeira tentativa franquista de controlar a universidade, aínda no contexto das datas próximas ao propio conflito armado. Esa usurpación da institución, case unha toma polas armas, non se limita á substitución do seu corpo docente e administrativo, senón que tamén facilitará o acceso e o aprobado de ex-combatentes do bando fascista, comezando así a que será unha longa tradición de corporativismo e clasismo que procura manter determinados traballos e postos da sociedade no monopolio de familias ás que se lles presupón a afección ao réxime. Tal política, e a necesidade de manter a proximidade dos estudantes ás estruturas do réxime, formalizaranse tamén na creación das Milicias Universitarias, forma privilexiada de realizar o servizo militar, que facilitaba tamén o ascenso dentro da xerarquía das forzas armadas.

Porén, a pesar destes puntos de partida, a evolución do alumnado irá armando o seu descontento nun espectro cada vez máis diverso e máis polarizado en relación á existencia da ditadura. Se nun primeiro momento a principal problemática devén dos restos de republicanismo nos cadros académicos e directivos, pouco a pouco a oposición ao SEU irá tomando corpo dende distintas perspectivas, en ocasións nin sequera conscientes de estar formulando unha oposición política. Así podemos contar dende a delirante vertente social e romántica dun nacionalsindicalismo auténtico traizoado pola burocracia franquista, até a miríade de tendencias comunistas, pasando antes polo obreirismo democristián e sen esquecer as cohortes galeguistas arremuiñadas primeiro na mesa braseiro de Ramón Piñeiro e despois na tentativa de crear unha alternativa á esquerda que puidese competir co (no mellor dos casos) folclorismo das sucursais estatalistas á hora de encarar a cuestión nacional galega.

A análise que efectúa o libro, porén, vai máis aló do que atinxiría ao inicio da disidencia e á súa organización política. Inmunda escoria seguirá minuciosamente o desenvolvemento da universidade, tanto en relación á súa vida política interna, como na actitude dos representantes desta perante o poder político ao longo das primeiras tres décadas do franquismo. Cabe así resaltar a incidencia de determinado profesorado e de personalidades próximas á comunidade universitaria que funcionarán en ocasións como alentadores dunha certa oposición, implicándose en distintos graos e desde diferentes opcións políticas. Tamén se destaca a importancia dos cadros directivos da universidade e a súa peculiar evolución que en ocasións vai dende un recalcitrante falanxismo a unha morna indeterminación ou indiferenza. Non menos importantes resultan os xogos políticos realizados durante os sesenta en relación ao réxime, xa que exemplifican a complicada relación que toda ditadura fascista ten coa universidade. Así, o honoris causa concedido no 65 a Franco, que se ben aparece explicado como unha moeda de cambio para conseguir determinadas partidas presupostarias que beneficiasen á institución, non despexa por iso a absurda confianza do réxime no coñecemento como realidade ritualizada e na posibilidade de controlar este a través do poder político. Ao mesmo tempo, ese recoñecemento ao ditador enmascara o fracaso deste último obxectivo, toda vez que a institución, en lugar de converterse nun baluarte de corporativismo agradecido co réxime, está no transo de realizar, da mao dos seus estudantes, unha das oposicións máis virulentas e explícitas a este.

Debemos destacar precisamente como un dos grandes méritos de Inmunda escoria o titánico e minucioso traballo documental de Ricardo Gurriarán na reconstrución desta vida interna da Universidade de Santiago de Compostela, dende o retorno á súa actividade académica “normal” tras da guerra civil até o que podemos identificar como o comezo dos estertores da ditadura. Nestes últimos anos nos que asistimos ás conmemoracións nostálxicas e simbólicas da resistencia cultural desenvolvida nos anos sesenta, especialmente centrados nas memorias dos membros de Voces Ceibes, e nalgunhas digresións do “ano Piñeiro”, agradécese un traballo do calado académico desta obra, caracterizada por unha exposición que tende máis á concreción que á exhibición de artificios narrativos ou anécdotas persoais, e que vén acompañada dun apetecíbel engadido audiovisual con testemuños de medio centenar de protagonistas, que probabelmente saciarán ás persoas que boten de menos un pouco de subxectivismo. O ensaio, de todos xeitos, non supón unha lectura lixeira nin amena, pero si unha ferramenta imprescindíbel para o estudo do que significou o franquismo no noso eido cultural dende unha perspectiva que foxe en todo momento da mistificación da resistencia e que ten a virtude de englobala, na medida do posíbel, nun único feito no que non cabe ningún mesianismo de carácter partidista.

Paralelamente ao valor do libro como recuperación dunha parte da nosa historia, e o seu mérito como relato documentado e obxectivo, non podemos subtraernos ao valor que, consciente ou inconscientemente, desenvolve na construción da historia particular dunha institución como a Universidade de Santiago de Compostela e o interese desta en fomentar ou publicitar determinada perspectiva concreta ao respecto. Así, aínda que o texto e o traballo documental de Gurriarán conta con todas as bondades xa mencionadas, non pode evitar o feito de vir cercado polos seus propios paratextos. O primeiro deles, a introdución asinada polo último reitor da USC, Senén Barro, responsábel dunha política que por unha banda lavou a cara pública da universidade, con decisións como a anulación do honoris causa de Franco, mentres por outra lexitimaba o novo papel da institución como aparato ideolóxico estatal ou supraestatal, seguindo as coordenadas do plan Boloña e obviando toda resistencia estudantil ao respecto. Paralelamente non podemos pasar por alto que a aparición desta obra coincide co remate dunha década onde a nova lexislación do estado e a propia converxencia europea levaron as protestas estudantís ao protagonismo en varias ocasións, protestas contras as que a propia institución, nunha política enmarcada nunha dinámica estatal, efectuou ou consentiu medidas represivas que serían doadas de evocar na lectura de determinadas pasaxes desta obra. Nada disto, como dicimos, afecta ao período (1939-1968) tan brillantemente analizado nestas páxinas, pero se cadra si que afecte a algo aínda máis importante: o risco de acabar facendo sobre a historia da USC un proceso similar ao que se deu con demasiada frecuencia sobre a historia particular do antifranquismo desde a chamada Transición española. Un risco que sinala unha lectura única e revisionista, na que unha forma de resistencia do pasado aparece sinalada polos poderes estabelecidos como correcta, louvábel e xeradora voluntaria e sen matices da orde actual. Ao mesmo tempo esta caracterización crea, explícita ou implicitamente, unha fronteira con aquela outra resistencia tomada hoxe como ilegal, molesta e mesmo antidemocrática, e que en realidade tería máis dereito a proclamarse sucesora da primeira que calquera estrutura de poder actual. A historia da resistencia compostelá, a súa loita antifascista e o empeño en converter a universidade nun baluarte social de coñecemento e pensamento crítico, pertence, co permiso de contados elementos dos cadros docentes e directivos, ao seu estudantado. Mal faría este en desprezar a súa tradición de rebeldía, e peor aínda en consentir que esta sirva a manipulacións e lexitimacións de quen, seguindo outras tradicións máis espurias, contribúe hoxe a que a institución sexa aínda un aparato máis que serve, de forma cada vez menos sutil, aos intereses do capital.

[:]

#2010 #A Trabe de Ouro #ensaio #Ricardo Gurriarán #Xerais

[:gl]

O problema vasco. Tradución e recepción da literatura vasca no sistema literario galego (2000-2009).

Mario Regueira

Artigo publicado n’A Trabe de Ouro no. 78, (abril, maio, xuño 2009). ISSN: 1130-2674

Se cadra sexa ben advertir dende o comezo que non se pretende co presente artigo unha achega ao fenómeno da tradución dende a literatura en euskera ao galego dende unha perspectiva filolóxica ou lingüística. Varios obstáculos impedirían tal labor, e aínda que o menor non sería a impericia do autor respecto dunha análise dese tipo, existe algún outro de similar entidade que se irá revelando ao longo das próximas páxinas e que apunta directamente á dúbida sobre se podemos falar en rigor de tal tradución nese sentido e das peculiares características que esta tería en caso da dar unha resposta afirmativa.

A nosa perspectiva de análise irá por tanto máis na liña do enunciado por Pascale Casanova¹, en relación ás funcións da tradución como elemento das relacións de poder e consagración estabelecidas dentro de cada un dos sistemas literarios involucrados, así como no xeito no que afectan ás relacións entre os sistemas entre si. Nese sentido é xusto citar tamén as reflexións ao respecto realizadas por Laurence Malingret² en relación á recepción no sistema editorial francés das traducións de obras literarias galegas, que serviron como inspiración e base de análise para este artigo. Ben é certo que a estas dúas referencias deben ser debidamente contextualizadas, xa que tanto a aproximación xeralista de Casanova, como as reflexións concretas e documentadas de Malingret refírense ás relacións entre as chamadas literaturas grandes e outras con menor prestixio internacional, ou ben directamente minorizadas, como caso da galega. O caso que nos ocupa formula unha problemática completamente distinta, ao tratar da interacción entre dúas literaturas pequenas en linguas claramente minorizadas e que, en contextos moi diferenciados, non deixan de relacionarse dentro do mesmo contexto legal e xurídico imposto polo Estado español. Este feito provocará que tanto os fenómenos de consagración como a construción dun imaxinario particular sobre a outra literatura sexan parcialmente diferentes. Por esta razón, e tamén pola grave variación destes fenómenos para ese caso concreto, é que deixaremos fóra do estudo as obras de literatura infantil e xuvenil, aínda que nalgúns casos coincidan en algún dos autores tratados e tamén se lles poidan aplicar algunhas das conclusións finais.

A tradución ao galego no cambio de século

A ninguén se lle oculta que nos últimos dez anos a tradución de obras para a lingua galega experimentou un considerábel aumento cuantitativo, así como unha grande diversidade cualitativa. Sen dubida esta situación viuse favorecida por factores de tipo formativo e editorial. Por unha banda a consolidación da Facultade de Filoloxía e Tradución da Universidade de Vigo, pero tamén moi especialmente a formación de novas editoras, en ocasións centradas unicamente en traducións, e a aposta decidida nese campo da mao dalgunhas das editoras históricas do país.

É especialmente rechamante, nese sentido, a nova toma de postura de editoriais como Galaxia, que sen abandonar o seu proxecto de traer clásicos universais para o galego, comeza unha aposta pola literatura máis comercial, concretada na “Colección Compostela de Narrativa Europea” que chega a competir nas librarías coas correspondentes traducións ao español dalgunha das súas obras. Un caso similar, no sentido de formular a convivencia entre eses dous puntos, é o de Rinoceronte Editora, centrada nas traducións de literatura contemporánea cunha tendencia comercial, pero que non deixa de reservar unha colección á tradución de clásicos, ademais de adicar a autores referenciais a súa colección de poesía. Sen variacións demasiado apreciábeis na súa política ao respecto, o caso de Edicións Xerais e Sotelo Blanco, caracterízanse porén por comezar a incorporar nesta época traducións doutras linguas dos Estado español.

Nese sentido, como podemos observar, o papel da tradución segue a ser en moi boa medida o de universalización e normalización da propia cultura galega. A preocupación por crear un acervo disponíbel na propia lingua é unha constante de determinadas editoras, que seguen reservando unha aposta económica e editorial moi forte ao efecto. Porén, tamén podemos observar un dobre xogo no que respecta ao obxectivo da “normalización”, xa que aparece o factor, antes menos frecuente, da literatura de consumo. Enténdese, portanto, como algo importante o feito de disponibilizar para o lector galego aquelas obras de consumo máis relacionadas coa actualidade literaria que co concepto de clásicos, obras que antigamente este tiña que ler recorrendo á versión española. A este feito hai que sumar ás de xa de por si difusas fronteiras entre literatura de consumo e literatura feita con perspectiva literaria, unha distinción sempre complicada no contexto das literaturas “menores” ou creadas en linguas minorizadas e que será aínda máis escurecida polas novas lecturas posmodernas que atinxen ao feito literario e teñen a súa repercusión nas políticas editoriais.

Paralelamente a isto prodúcese tamén a incorporación de obras procedentes doutras literaturas peninsulares, un capítulo relativamente pendente na historia das traducións galegas, xa que anteriormente só se produciran traducións anecdóticas ou de obras colectivas inseridas no ámbito da loita anti-franquista. O función que, dentro do novo xogo e perspectiva editorial, se lle reserva a estas literaturas é diverso e bascula entre representar unha perspectiva doutra literatura minorizada até simbolizar un paso máis na consecución dun acervo, tanto de clásicos como de literatura actual. No caso das incorporacións procedentes da literatura vasca podemos cifrar distintos papeis en relación co momento e contexto da súa aparición, así como en virtude do seu xénero literario.

A ponte das palabras. Poesía dende as marxes.

A primeira edición galega que nos ocupa e á da antoloxía poética bilingüe A ponte das palabras. Poesía vasca 1990-2000-Hitzezko Zubia. Euskal poesia 1990-2000, editada por Letras de Cal no ano 2000, xa na recta final da vida activa do proxecto editorial comunitario. Apesar de que nesa altura o propio proxecto da editora xa tiña un peso determinado dentro do sistema, non podemos deixar de xulgar este aporte editorial, única tradución na súa historia, como unha iniciativa feita dende as marxes do sistema. Distintos factores lévannos a esa conclusión, o primeiro a propia aposta pola poesía contemporánea, incluíndo voces moi novas naquela altura. Porén non podemos deixar de lado o feito de que, sen ser unha antoloxía politizada, incluía poemas que aludían ao conflito social e político de Euskal Herria dunha forma bastante evidente. Tamén non o factor de que ningunha editora galega fixera na altura unha achega á poesía en euskera, xa fose con obras individuais ou mediante antoloxías, algo especialmente notábel no caso de Espiral Maior, proxecto nas antípodas organizativas de Letras de Cal.

Finalmente tamén o xeito de organizar a propia edición pode encadrarse na actitude que a xeración dos noventa tomou contra a solemnidade da literatura. Se ben é certo que esa obra viña avalada pola participación do crítico vasco Jon Kortazar como “antólogo”. A realidade é que a súa participación nese sentido foi relativa³, polo menos no tocante aos autores e autoras incluídos, xa que se limitou a incluír a aqueles que publicaran o seu primeiro libro no período abarcado no título (1990-2000). Fica así anula a posibilidade de facer unha antoloxía consagrante como tal, limitando o seu efecto ao coñecemento dos autores fóra do seu contorno lingüístico e social. En calquera caso o sentido do libro parece máis ben ir na dirección dun encontro entre dúas xeracións (ambas xurdidas, polo seu debut literario, na década dos 90) unidas pola súa subalternidade lingüística dentro do contexto do Estado español, e tamén editorial, en canto á súa condición de novos e novas, dentro do contexto dos seus respectivos sistemas literarios.

A tradución para todos os autores e autoras foi indirecta empregando o español como lingua intermediaria. O paso do euskera ao español foi feito polos propios autores ou por Jon Kortazar segundo o caso, e a tradución do español ao galego por poetas vencellados ao proxecto de Letras de Cal. Non existe ningunha referencia a este feito nos créditos da edición, aparecendo todos estes actores como tradutores, sen especificarse máis información ao respecto. Podemos aventurar que este feito foi un pequeno sacrificio a cambio de poder achegar un libro desas características ao sistema editorial galego. Nese sentido podemos dicir que a cuestión lingüística fica relegada ante o peso social e editorial que ten a tradución dunha xeración nova que tamén escribe nunha lingua minorizada.

Bernardo Atxaga. O canon e a autotradución.

De Bernardo Atxaga en literatura para adultos publícanse neste periodo O fillo do acordeonista (Xerais 2004), Obabakoak (Faktoría K, 2008) e Sete casas en Francia (Faktoría K, 2009), tres libros de narrativa traducidos por Ramón Nicolás.

Con Atxaga atopamos á principal figura da literatura en euskera, posibelmente o seu escritor máis coñecido e un dos máis consagrados, tanto polos lectores como polos premios ou polo recoñecemento doutros sistemas através de múltiples traducións. Nese sentido, recuperando o que diciamos antes sobre a cuestionábel distinción entre literatura de consumo e literatura feita con perspectiva literaria, cábennos moitas dúbidas ao respecto dos motivos da incorporación de Atxaga ao sistema editorial galego. Polo menos o seu debut, O fillo do acordeonista, parece traído da mao dunha tentativa de Xerais por responder á actualidade literaria dende unha perspectiva comercial, xa que só dista un ano dende a súa publicación en euskera e español, e tratábase dun lanzamento moi publicitado en todo o Estado. Un xuízo similar merecería Sete casas en Francia, aparecida o mesmo ano da súa publicación nas outras linguas. Porén, non cabería outra interpretación para a publicación de Obabakoak que a recuperación dun clásico, editado na súa lingua orixinal vinte anos atrás. En calquera dos tres casos, a aposta das editoras é de moi pouco risco, xa que remiten a un valor seguro cun renome que soborda o do seu propio contexto literario. Ao mesmo tempo é unha aposta tardía, xa que é un autor que recibiu o seu primeiro premio a nivel estatal aínda nos anos setenta e a súa obra máis senlleira é a propia Obabakoak, de 1988.

No caso das traducións estamos ante un caso frecuente no caso dos escritores en euskera. Atxaga é un autor que se traduce a si mesmo ao español, lingua á que considera o seu segundo cauce de expresión e sobre a que ten problematizado publicamente en relación ao papel que lle corresponde na autotradución das súas obras. Aparece así o concepto da autotradución como a dunha refacción da propia obra, algo común a moitos escritores que traballan en contextos bilingües e que non deixan de aludir a este fenómeno que sobordaría a posibilidades dunha simple tradución obxectiva. As traducións de Ramón Nicolás son, dese xeito, indirectas, aínda que volvemos á dúbida, filolóxica, pero tamén editorial, de até que punto podemos considerar como tradución indirecta a que está feita sobre unha nova versión feita polo mesmo autor.

Unai Elorriaga. Sección de novidades.

Finalmente neste período tamén se traduciron dos tres libros de narrativa de Unai Elorriaga: Un tranvía cara a SP (Galaxia, 2002), O pelo de Van’t Hoff (Galaxia, 2004) e Vendraman (Galaxia, 2006).

Dun xeito relativamente similar ao de Atxaga, a aposta polas traducións de Unai Elorriaga esta referendada polo Premio Nacional de Narrativa que recibiu a súa primeira obra. O éxito de público e crítica desta, condiciona sen dúbida a aposta editorial, ao mesmo tempo que fai que coincida coa feita por algunha grande editora en español. Así, o suposto risco derivado de estarmos fronte a un escritor novel fica relativizado polo inusual pulo mediático que levou, a nivel estatal dende a súa primeira obra.

As historia das traducións de Unai Elorriaga ten a súa propia peculiaridade. A súa primeira novela Un tranvía cara a SP aparece traducida por Ramón Loureiro, probabelmente nun proceso moi similar ao do caso de Atxaga, é dicir, através da tradución indirecta mediada pola versión castelá do propio autor. Este feito parece provocado polo contexto no que a obra foi tomando fama a raíz da rápida concesión do premio, xa que consta que o propio autor, no seu oficio de tradutor, é un bo coñecedor da lingua galega, da que ten traducido para o euskera obras de Agustín Fernández Paz e Marilar Aleixandre. En efecto, nas outras dúas novelas, a tradución aparece asinada polo propio autor e Xesús Carballo Soliño, unha sinatura dupla que fai pensar nalgún tipo de colaboración a medio camiño entre a tradución directa e a indirecta.

Conclusións e problemática:

Na breve historia das traducións do euskera para o galego destes últimos anos, os máis fecundos nese sentido na historia do noso sistema literario, apreciamos unha serie de inercias dignas de comentario.

En primeiro lugar a distinción entre dous tipos de tradución. A primeira delas a encarnada pola poesía e acollida por proxectos editoriais modestos e autoxestionados como foi Letras de Cal. Esta permítese unha introdución xeral que aposta por autores non necesariamente consagrados polo sistema. É certo que escasa produción de determinados tipos da literatura en euskera favorece esta perspectiva ampla, pero non é menos certo, que desbotando algunhas publicacións periódicas, non hai ningunha outra aposta polas traducións, directas ou indirectas da poesía en euskera por parte de ningunha das editoras comerciais. Ao mesmo tempo este tipo de traducións recuperan nalgúns aspectos a tradición dos contactos entre ambos sistemas literarios, vencellados a unha certa solidariedade do oprimido, e nos que as cuestión lingüísticas ficaban non poucas veces relegadas ante a importancia e a necesidade dun contacto simbólico.

O outro tipo de tradución, o máis habitual nos últimos anos, é a que se ocupa de narrativa de autores premiados e recoñecidos internacionalmente, especialmente por parte do sistema editorial español e dentro do contexto estatal. Nese sentido falamos dunha perspectiva comercial, non só por tratarse dun xénero máis accesíbel ao grande público como pode ser a narrativa, senón por apoiarse en ambos casos en autores premiados e canonizados, non só polo seu propio sistema, senón por galardóns de ámbito estatal. Unicamente no caso dalgunha obra de Atxaga poderiamos intuír un interese de enriquecemento cultural do acervo do noso sistema literario, alén dunha vontade non exclusivamente comercial, aínda que o feito de tratarse dunha obra tan mediática como Obabakoak non permite que isto poida afirmarse rotundamente.

Esta situación formula varios problemas. En primeiro lugar a perspectiva innegábel de que a relación entre ambos sistemas literarios está, en moi boa medida, mediatizada por un intermediario: o sistema editorial español. En efecto, os autores máis traducidos á nosa lingua son aqueles que veñen previamente sancionados polos centros de poder encarnados pola crítica e as editoras en lingua española. Dalgunha forma isto serve como un amplificador das distorsións inherentes a todo proceso de contacto entre dous sistemas literarios. Se toda achega literaria dunha cultura a outra corre un risco de exotización, ese risco será acentuado se esa achega sofre a interposición e o filtro dun terceiro elemento. Dese xeito non só se desbotan un primeiro momento as obras e autores non apoiadas institucionalmente polo goberno vasco e os seus procesos de canonización, senón que dentro destas se aplica unha segunda criba e se escollen aquelas que son premiadas ou promovidas pola crítica e as editoras estatais.

Noutra orde de cousas, o feito de que salvo as últimas novelas de Unai Elorriaga (das que tamén non pode negarse), todas as obras analizadas aquí pasan, en maior ou menos medida, polo filtro lingüístico dunha tradución indirecta na que o español actúa como lingua intermediaria. Podemos aceptar para estes casos unha tradución procedente da lingua española por máis que sexa nunha versión do propio autor?

A pregunta formula unha problemática complexa que evidencia algúns dos problemas do noso sistema editorial. No artigo de Laurence Malingret citado anteriormente evidenciábase como as primeiras obras de Manuel Rivas no mercado francés foran presentadas como literatura española (ou hispánica), aproveitando o feito de que estaban traducidas dende unha versión en español feita polo propio autor. Dalgunha forma a primeira conclusión de comparar este feito co equivalente da tradución de literatura vasca á nosa literatura é que as literaturas pequenas relaciónanse entre si de xeito diferente a como o fan as grandes con elas. Está claro que no caso de Atxaga, como o da primeira obra de Unai Elorriaga sempre pretenderon venderse no ámbito galego como unha auténtica tradución da literatura vasca, priorizando esta característica sobre calquera outra.

A segunda conclusión é que, aló onde as “literaturas grandes” tenden a seguir as súas propias dinámicas xa estabelecidas, (como traducir do español seguindo a tradición de incorporación da literatura española ou da latinoamericana), as literaturas “pequenas” son capaces de violentar as súas propias tendencias editoriais, xa sexa coa finalidade de reforzar os lazos entre si, ou ben co obxectivo da normalización do seu acervo ou da perspectiva comercial das súas coleccións. Só dese xeito pode explicarse que editoras que non acostuman traducir libros escritos orixinalmente en español aludan á versión española do autor dun orixinal en euskera para xustificar a súa introdución no propio sistema editorial. O propio feito de que algunhas delas remarquen nos créditos da tradución que esta está feita sobre a versión castelá do propio autor non deixa de ser un novo exemplo da anormalidade desta práctica nun sistema literario onde, por regra xeral, non se traducen obras producidas directamente en castelán.

Porén non debemos perder de vista o feito de como ese interese das literaturas minorizadas por incorporarse mutuamente no seu acervo literario, impide recoñecer os mecanismos de imposición que rexen as relacións co outro sistema e que, no caso concreto dos sistemas literarios vasco e galego, pasan constantemente polas canonizacións exercidas dende un terceiro elemento, alleo a ambos. O sistema editorial español impón indirectamente os seus propios baremos de canonización e funciona como unha sorte de paso previo que antecede á comunicación entre as literaturas pequenas. Alén disto, o emprego frecuente da tradución indirecta, un feito forzado tamén polas dificultades concretas que formula a tradución dende o euskera, formula tamén un novo filtro, xa que aqueles autores que estean capacitados lingüisticamente para autotraducirse, ou ben que accedan politicamente a facelo, estarán mellor situados á hora de acceder ao feito canonizador que supón ser traducidos ás outras linguas peninsulares.

Obras referenciadas:

Atxaga, Bernardo; 2004, O fillo do acordeonista (trad. de Ramón Nicolás), Edicións Xerais de Galicia, Vigo

Atxaga, Bernardo; 2008, Obabakoak (trad. de Ramón Nicolás), Faktoría K, Vigo

Atxaga, Bernardo; 2009, Nove casas en Francia (trad. de Ramón Nicolás), Faktoría K, Vigo

Elorriaga, Unai; 2002, Un tranvía cara a SP (trad. de Ramón Loureiro), Galaxia, Vigo

Elorriaga, Unai; 2004, O pelo de Van’t Hoff (trad. de Unai Elorriaga e Xesús Carballo Soliño), Galaxia, Vigo

Elorriaga, Unai; 2006, Vredaman (trad. de Unai Elorriaga e Xesús Carballo Soliño), Galaxia, Vigo

Kortazar, Jon (coord.); 2000, A ponte das palabras. Poesía vasca 1990-2000-Hitzezko Zubia. Euskal poesia 1990-2000, Letras de Cal

Bibliografía pasiva:

Casanova, Pascale, 1999, La République mondiale des Lettres, Éditions du Seuil, París

Figueroa, Antón; 1988, Diglosia e texto. Vigo. Edicións Xerais de Galicia

Figueroa, Antón; 2001, Nación, literatura, identidade. Vigo. Edicións Xerais de Galicia

Garzia, Juan; 1990, “Obabakoak-en itzulpenaz ”, Senez: itzulpen aldizkaria, Nº9, (trad. ao español en http://www.eizie.org/es/Argitalpenak/Senez/19900201/obabakoak).

Garzia, Juan, 2002, “Bernardo Atxaga, sobre la traducción de Obabakoak”, Quimera, revista de literatura, Nº202, pp 53-57

Kortazar, Jon; 2008, “Diglosia e literatura vasca”, Boletín Galego de Literatura, Nº36-37, pp 61-92

Luna Alonso, Ana, 2006, “Hizkuntza gutxituetako itzulpena. Galiziera”, Senez: itzulpen aldizkaria, Nº30, pp 151-165 (trad. ao español en http://www.eizie.org/es/Argitalpenak/Senez/20061220/luna).

Malingret, Laurence, 2005, “Algunhas reflexións sobre as traducións literarias do galego ao francés”, Viceversa: revista galega de traducción, Nº. 11, 2005, pp. 119-128

Zabaleta, Josu, 1990, “Euskal Itzulpenaren Berezitasunak (Zenbait gogoeta)”, Senez: itzulpen aldizkaria, Nº8, (trad. ao español en http://www.eizie.org/es/Argitalpenak/Senez/19900110/zabaleta%203).

Notas:

1 La République mondiale des Lettres, Éditions du Seuil, París 1999

2 “Algunhas reflexións sobre as traducións literarias do galego ao francés”, Viceversa: revista galega de traducción, ISSN 1135-8920, Nº. 11, 2005, pags. 119-128; tamén debemos remitirnos ao contido do seminario “As nocións de campo literario e literatura nacional no estudo das relacións literarias. As funcións da tradución”, impartido xunto con Antón Figueroa no curso 2006/2007 no contexto dos programas de doutoramento da Universidade de Santiago de Compostela.

3 Este e outros datos sobre a preparación do libro proceden dun intercambio de correos do autor con Eduardo Estévez, participante do proxecto, que tivo lugar en marzo do ano 2009.

[:]

#2009 #A Trabe de Ouro #Tradución