Literatura arquivos - Páxina 3 de 7

27/03/2016 by marioregueira

Acios e mazás

Los ritos de los sentidos

Soy el damasceno y si abrieran mi cuerpo / brotarían de dentro racimos y manzanas. (Son o damasceno e se abrisen o meu corpo / brotarían de dentro racimos e mazás.) Poucos versos poderían definir mellor o espírito de Los ritos de los sentidos que estes do poeta sirio Nizar Qabbani, un dos grandes nomes da poesía árabe e que non podería faltar en ningunha das súas antoloxías. O volume que nos ofrece o equipo formado por Jaouad Elouafi, Bahi Takkouche, Manuela Palacios e Arturo Casas caracterízase por non fuxir de elementos que en ocasións poderían ser tomados como lugares comúns con certo resaibo orientalista. A cultura árabe como un desbordamento da sensualidade, como unha fonte de evocación chea de olores a froita e especias e onde as paixóns corren desbocadas, é presentada en moitos dos poemas do libro sen maiores complexos. Sen dúbida a intención editorial acompaña esta perspectiva, e por iso Los ritos de los sentidos é un volume de gran tamaño, apaisado e enormemente vistoso que conta ademais coa arte caligráfica de Hachemi Mokrane como un elemento que compite en protagonismo coas propias transcricións convencionais dos versos e as súas letras de molde latinas ou árabes.

deseño2~01

E porén, como non podería ser doutra forma nun traballo que conta coa participación de persoas como Manuela Palacios e Arturo Casas, a perspectiva é moito máis ampla e os propios sentidos, coa súa sensualidade adxacente, atopan tamén motivos para o discurso diverso e as posibilidades subversivas. Así, sorprende o marco temporal amplo, no que a poesía sufí de entre os séculos VIII e XIII convive con poetas do século XX e da actualidade. Tamén o feito de que na primeira se inclúa unha muller, Rábi’a Al-Adawiya, non por acaso unha figura que serve de ponte entre a filosofía mística e os primeiros cuestionamentos sobre o rol da muller na sociedade. Se cadra Al-Adawiya sexa a primeira dunha corrente de poesía feminina continuada por outras autoras contemporáneas presentes no libro, como a saudí Fawziya Abu-Jálid, capaz de selar a paz nos seus versos entre as serpes edénicas e as mulleres. Ao lado desta perspectiva, Los ritos de los sentidos recolle tamén o seu propio inventario do exilio. Os conflitos nacionais e a dor da separación vibran na simple mención de nomes como o do palestino Mahmud Darwish, pero tamén nos versos do kurdo Buland Al-Haidari ou do iraquí Ahmad Matar. Diversidades que tamén son xeográficas e marcan o continuum cultural entre as terras máis afastadas do Oriente e o próximo Magreb.

deseño2

Un volume que responde á evocación e ao estímulo visual que moitas persoas procurarán nas súas páxinas, pero que tamén ten a grande virtude de conter tanta diversidade e miradas alternativas como para facer rebentar as súas costuras. Sen dúbida delas brotarán acios e mazás, tamén paixóns que rebelan as entrañas das amantes contra si mesmas e o constante amor á identidade que, como canta Qabbani pode resumirse na súa sinxeleza: Aquí están mis raíces, aquí mi corazón, aquí mi lengua / ¿debo hablar más claro? ¿acaso necesita el amor explicación? (Aquí están as miñas raíces, aquí o meu corazón, aquí a miña lingua / debo falar máis claro? e que necesita o amor explicación?)

#Crítica #Literatura #Poesía árabe

20/03/2016 by marioregueira

O blues, o jazz e a bossa nova

O blues, o jazz e a bossa nova. A música predomina no titular da entrevista que Carlos Loureiro me fixo hai uns días para Noticieiro Galego, unha longa conversa na que tamén falamos de xéneros literarios, premios, libros pasados e proxectos futuros. Pódese ler aquí.

#Carlos Loureiro #Cotidiano #Entrevista #Literatura #Mario Regueira #Noticieiro Galego #Prensa

06/03/2016 by marioregueira

Mociños a xogar (na Rúa Álvaro Cunqueiro)

Mociños con pistolas de xoguete – Adaptada da orixinal de Sascha Kohlmann – CC BY-SA 2.0

Non quero darlle un bombo que seguramente non procura nin merece, así que non sei se chamalo Pazos ou Pazolo. Ou se cadra sexa mellor Mociño que, segundo escoitei hai anos, é a forma patrimonial que o galego tiña para “paxe”. Mociño abriu un blogue hai anos. Fíxoo nunha plataforma francesa, seguramente por diferenciarse, porque lle gustaba ou porque é en francés que se inventou unha palabra tan versátil como boutade. Recoñezo que, se a proposta literaria de Mociño me interesou entre pouco e nada, o blogue inclinouse perigosamente cara ao nada xa nos tempos gloriosos do blogomillo, esa cidade fantasma de hoxe.

Hai que recoñecerlle ao blogue de Mociño, porén, unha axilidade no estilo tan xornalística como aborrecida e tamén unha persistencia encomiábel. O seu blogue leva anos fosilizado no meu lector de feeds porque sempre me deu preguiza cancelar subscricións. Hai días, mesmo semanas, que representa a única entrada da súa categoría. Ha de ser ese o motivo que aínda o lea de vez en cando. Hoxe, cousa rara nel, Mociño abría un deses confusos artigos con cincuenta referencias inconexas en negrita. E citábame. É dicir, que eu era a primeira referencia dun camiñar que, como habitualmente acontece cos seus artigos, avanzaba cara á nada e cara a conclusións irrelevantes mentres a súa prosa braceaba dando puñadas inconexas ao aire.

O rei da maxia – Adaptada da orixinal de Saúl Rivas – CC BY-NC-SA 2.0

Non quero darlle máis importancia da que ten, a fin de contas, non é a primeira vez que Mociño se preocupa por min nun ton similar e nunca me molestei en contestarlle por aquilo de non alimentar ao troll e tal. Porén, é certo que as súas referencias, por máis superficiais, si que tocan unha parte do pequeno debate que, en redes sociais e nos bares de Compostela, tiven con varias persoas achegadas sobre Álvaro Cunqueiro. Dúas delas, non por acaso, mindonienses e queridos amigos, aínda que non só. O debate de Cunqueiro saíu en moitas conversas e creo que é un bo sinal. Polo menos para min é un bo sinal ver como unha das preguntas que se formulou hai un mes e medio na defensa da miña tese volvía aparecer en contextos moitos máis distendidos. Era Cunqueiro franquista? Foino toda a súa vida?

Non fixen unha tese específica sobre o autor do Merlín e familia, pero no contexto da literatura de posguerra é evidente que tivo un peso fundamental no meu traballo. As cousas que citei na entrada de hai quince días non eran anécdotas de bar, nin suposicións, senón declaracións recollidas de entrevistas e artigos do autor. Podería referendalas con bibliografía se non quedase farto de mallar bibliografía este ano e se non crese que poñer bibliografía nun artigo para un blogue é unha verdadeira pedantería. Tampouco teñen un valor individual, parte do meu traballo aborda o feito de que as súas nocións filosóficas, a comprensión do oficio de escritor, así como o sentido dalgunhas obras, encaixan cunha certa coherencia con esa perspectiva reaccionaria, especialmente no tratamento de certos elementos étnico-identitarios. Evidentemente, pódese tamén aludir ao contexto do Cunqueiro ilusionista, que inventa e esaxera mentres fala e ao que non se pode tomar moi en serio. O vello debate sobre o humor. Creo que podes facer piadas sen importancia sobre antipáticos comunistas, mesmo podes facelas despois de colaborar coa maquinaria que protagonizou a súa persecución e asasinato. Pero tes que entender que a moita xente non lle fagan maldita gracia. Ha de ser o tipo de humor que os bufóns fan ecoar dentro dos pazos, un humor ao que nunca lle acabei de coller o punto e que penso que define máis que calquera ideoloxía. Por moito menos das gracias que algúns mociños lle rin a Cunqueiro, os fillos da Gran Bretaña defenestraron no seu día ao poeta Philip Larkin.

Casa de Rimbaud en Harar – Adaptada da orixinal da usuaria de Flickr Beth – CC BY-NC 2.0

Naturalmente habería moito que matizar e resulta moi interesante a potencia de interpretación da obra de Cunqueiro. Non vou entrar polo miúdo porque aspiro a publicar unha versión da tese e porque o conto é moi longo. Porén, non podo deixar de destacar até que punto reaccións como as de Mociño veñen darme, indirectamente, a razón nalgúns dos meus postulados. O problema non é que Cunqueiro fose reaccionario, senón a imposibilidade xeral de aceptar que houbo galeguistas reaccionarios e que o foron antes, durante e despois do franquismo. Cunqueiro foi un escritor fundamental para a nosa literatura. E un fascista. Ningún dos dous feitos anula necesariamente o outro. O resto é seguir interpretando a historia como compartimentos estancos ou como unha cuestión simplemente tribal. Cuestións de autonomía, que diría o bearnés. Eu para ser escritor galego non preciso defender a Cunqueiro no indefendíbel nin atacalo no literario. Non preciso facer de mociño en ningunha corte.

Finalmente, quero dicir que é necesaria unha moi limitadiña capacidade de comprensión lectora para afirmar que eu defendo no meu artigo que lle retiren ningunha rúa a Cunqueiro. É algo que nin me vai nin me vén, aínda que si considero que o feito de que metade da xente da cultura saia defendendo ao mindoniense como se fose súa nai parte da mesma dinámica maniquea e simplista da que falaba antes. O caso de Cunqueiro é como o de Borges no Chile de Pinochet ou o de Rimbaud en Harar traficando con escravos. Como o anti-semitismo de Richard Wagner que, porén, loitou nas revolucións de extrema esquerda do seu tempo e foi perseguido por iso. Contradicións que os mociños de hoxe non dan aceptado porque necesitan unha historia mastigada e sinxela coa que encher os seus artigos de prosa áxil e camiñar incerto. Como xa leron as persoas que saben ler, para min formula un debate para o que non teño unha resposta clara, aínda que non me escandalizaría se lle quitan unha honra cidadá a quen nunca se arrepentiu de ser tan mal cidadán. Se cadra haxa que definir claramente que tipo de honra é que che dean unha rúa nunha cidade como Madrid. Ou que tipo de honra é que te defendan con certos argumentos.

#Álvaro Cunqueiro #Fascismo #Literatura

23/02/2016 by marioregueira

Rúa Álvaro Cunqueiro

Estatua de Cunqueiro na Coruña – Adaptación da imaxe de J.L. Cernadas Iglesias – CC BY 2.0

Sorprendeume nos últimos meses a campaña na defensa da rúa que Álvaro Cunqueiro ten en Madrid, especialmente polos tópicos que resucita ao falar do mindoniense. Os argumentos resaltan o seu traballo a favor do Estatuto da Galiza (1936) e a súa militancia no Partido Galeguista, e desculpan o seu achegamento á extrema dereita aludindo a un momento de debilidade que quedou purgado de sobras co seu posterior traballo literario.

Pode ser certo que a figura do ditador non lle dixese gran cousa ao fabulador de Mondoñedo. Porén, iso é un simple detalle que non se move dun certo referente persoal. Que Cunqueiro abxure de Franco no final do franquismo é un detalle puntual, a súa ideoloxía, desde os primeiros días do Partido Galeguista até os anos oitenta, móvese nunha liña claramente reaccionaria que só moi relativamente discrepa coa do falanxismo (hai que lembrar que o falanxismo da revolución social tamén cae en desgraza baixo a ditadura). A diverxencia de Cunqueiro é territorial e fala do papel da Galiza, á que considera a súa identidade étnica e da que reivindica, até moi tarde, o seu papel privilexiado na constitución dunha supra-identidade española e dunha Europa cristiá á que chega a aludir fugazmente como a súa verdadeira nación. Aínda que esta vocación pro-galega nos tocou dunha forma moi importante, resulta absurdo desvinculala de todos os seus matices ideolóxicos, moi semellantes aos que outros falanxistas históricos fixeron valer en relación á diversidade do Estado español. Da mesma forma resulta moi inocente pensar que, nun Partido Galeguista no que acontece unha escisión dereitista no ano 36, esa corrente de pensamento non tiña os seus propios simpatizantes, e que moitos deles non tiveron maior problema en sumarse ao levantamento fascista.

Placa na casa natal de Mondonhedo - Adaptada da orixinal do usuario de Flickr madeira_de_uz - CC BY-NC-SA 2.0

Placa na casa natal de Mondoñedo – Adaptada da orixinal do usuario de Flickr madeira_de_uz – CC BY-NC-SA 2.0

Cunqueiro sae do Madrid no que hoxe ten unha rúa no ano 1947. Deixa de ser un xornalista afín ao réxime e ben situado na capital para volver ao seu Mondoñedo natal. Hai quen marca xa nese ano a súa caída do cabalo e o seu afastamento do franquismo como ideoloxía. O certo é que non está moi claro que é o que leva ao mindoniense a volver á casa, pero a hipótese da discrepancia ideolóxica é a última que se baralla. Un desfalco realizado a un xornal ou unha estafa a un diplomático son as primeiras pistas. Cunqueiro é expulsado da Falange e ten que marchar da capital, pero a súa falta de entendemento co franquismo está lonxe de ser unha ruptura ideolóxica. En todo caso, non deixa de ser unha versión persoal e rápida doutros afastamentos progresivos dunha parte da extrema dereita española, que comeza a ver no réxime de Franco unha ditadura burocrática que traizoa os horizontes da revolución social e nacional que agardaban. Non pode negarse, porén, que o regreso a Galiza é tamén un regreso á lingua galega e que, nese sentido, o seu papel na recuperación posíbel dun contexto arrasado literalmente polo fascismo foi fulcral. Cunqueiro dá algunhas das mil primaveras que pon como obxectivo para a nosa literatura.

A pesar diso, o mindoniense non deixou de manifestar o seu clasismo e o seu racismo ao longo de toda a súa traxectoria. Que nalgún momento fale da falta de conexión co franquismo é un simple detalle. Nos anos sesenta maniféstase en contra da independencia das colonias africanas e de que o voto na ONU desas novas nacións chegue a valer o mesmo que o dun país europeo. Nos anos setenta ao ser preguntado pola súa participación nunha antoloxía bélica en homenaxe a José Antonio Primo de Rivera, apunta que o poema é malo, pero que non pode avergoñarse por cantar as glorias dun mozo que morre polas súas ideas. Entre os rumores non comprobábeis está tamén a historia na que pide que desparasiten a caseta da Feira do Libro na que ten que asinar, pois antes ca el asinou Marcelino Camacho, deputado comunista naquela altura. Non cabe dúbida de que, se o autor xa non se consideraba franquista, non era porque o seu pensamento reaccionario minguase un ápice.

Detalle da estatua de Cunqueiro en Mondoñedo – Orixinal de Saúl Rivas – CC BY-NC-SA 2.0

Son méritos suficientes para que figure na lista de franquistas que deben desaparecer do mapa das rúas de Madrid? O certo é que se Cunqueiro non fose galego a súa defensa sería moi difícil de sustentar por moitas das persoas que se aventuraron nela. Por outra parte, a maior parte das voces que saen na súa defensa empregan o argumento do medo e do “falanxismo conxuntural” con demasiada lixeireza. Non podemos pedirlle a ninguén que non cometa erros, tampouco que se autoinmole no medio dunha guerra, pero a cultura galega está demasiado afeita a desculpar alegremente os que, dunha forma ou doutra, acabaron integrados, máis aló da conxuntura, na grande maquinaria franquista, aproveitándose económica e socialmente dela. Que Cunqueiro tivese que saír precipitadamente desa maquinaria tras dez anos de colaboración é un acaso que non pode converterse nun acto heroico. Poñer esa escaramuza á altura de moitos autores que naquel momento estaban na prisión ou resignados a un exilio sen fin é algo aínda peor e contribúe a falta de perspectiva histórica que a nosa cultura segue a exercitar cada vez con máis intensidade.

Non cabe dúbida de que a rúa de Cunqueiro é defendida por galegos de esquerdas que tratan de aferrar algo que vai máis alá da propia figura do mindoniense. Unha representación cultural da Galiza na capital de España, un recoñecemento da nosa cultura esquecida polo centralismo. Ou a maxia e a gastronomía como cénit identitario galego, algo do que tamén habería moito que falar e que, non por acaso, mobiliza tamén o goberno de dereitas que hoxe ocupa a Xunta de Galicia. O desencontro é evidente e non deixa de ser, de novo, unha tensión territorial. Cunqueiro en Madrid é un escritor franquista de provincias que gañou un premio Nadal. Cunqueiro na Galiza é o rexenerador de toda unha literatura esganada por un levantamento militar no que, ironicamente, colaborou cun idealismo reaccionario que o sobordaba. Por desgraza, só no segundo caso cabe preguntarse se a obra do mindoniense redime parte dos seus erros persistentes. E moitas persoas nin sequera estaríamos seguras da resposta a esa pregunta.

#Activismo e resistencia #Álvaro Cunqueiro #Literatura galega #memoria histórica

14/01/2016 by marioregueira

Os mellores libros (galegos) de 2015

As listas de “mellores” libros son o que son: persoais, incompletas, e forzosamente subxectivas. A pesar diso, a miña decisión de participar nelas vén dada porque creo que algunha utilidade seguen a ter, aínda que sexa para axudar a outras persoas a escoller un libro ou a non escollelo en absoluto. O primeiro que deberamos aclarar é que, por sorte, é imposíbel ler toda a produción anual en lingua galega. E eu non o fixen, pero si que é certo que, mesmo nun ano con tan pouco tempo para a lectura recreativa como foi este 2015, dei conta dunha parte importante dela. E dos libros que lin eu destacaría tres. Se cadra os mellores. Se cadra non. Se tedes que ler só tres libros editados en 2015, eu recomendaría que lerades estes. E se tiverades que levar tres libros a unha illa deserta… Eu recomendaríavos que non levedes libros a unha illa deserta. Levade unha cana de pescar. Ou unha zodiac para poder volver.

Cabalos e lobos, de Fran P. Lorenzo (Edicións Xerais).

Non só a que considero a mellor novela deste ano, senón tamén unha das máis destacadas do último lustro da literatura galega. Cunha ambientación viguesa que supera a vigo-exploitation que comeza a campar nas nosas letras e rescata as verdadeiras entrañas da cidade, a súa memoria obreira e combatente, a súas historias privadas, ás veces tan importantes como esa historia colectiva, ou polo menos así consegue o autor que as vexamos. Unha obra cun inicio espectacular e un ritmo absolutamente envexábel que consegue mergullarnos nunha historia na que o paso das guerras e da represión franquista enmascara un pasado familiar que iremos descubrindo pouco a pouco.

Seique, de Susana Sánchez Arins (Através)

Confeso que cada vez me custa máis entusiasmarme coa poesía. E pode que o mellor exemplo sexa que de todos os libros do xénero escolla Seique, que non é poesía, aínda que tampouco é exactamente narrativa breve e definitivamente non é narrativa longa. Finxamos que é poesía por estar escrito por unha poeta ou porque as cousas que non sabemos cualificar nesa fluencia dos xéneros literarios son case sempre poesía. Seique aborda as cuestións da memoria e do legado da guerra civil española dunha forma completamente innovadora para a literatura galega. Tomando como punto de partida a participación dun dos seus familiares na represión franquista, a autora consegue evocar esa complexa posición e falar da dificultade de construír narrativas sobre o trauma e da relación entre a violencia intra-familiar e a violencia política, se cadra dúas caras da mesma moeda.

Marxes e centros. Para unha socioloxía do campo cultural, de Antón Figueroa (Laiovento).

Un amigo dicíame hai pouco que, se eu era bourdieano, era por ser previamente, e de forma moito máis intensa, figueroano. Ten parte de razón e nunca neguei que Antón Figueroa foi un dos mestres máis excepcionais que tiven a fortuna de atopar na miña traxectoria académica. Este libro recompila unha parte importante dos seus artigos dos últimos anos, a maior parte deles referidos coherentemente a unha perspectiva sociolóxica sobre o desenvolvemento das culturas, e especificamente de culturas periféricas ou subalternas como a galega. Porén, o volume tamén é interesante por contar cunha entrevista final realizada polos editores ao autor e que, polas poucas veces que Figueroa ten falado de si mesmo nestes anos, resulta unha alfaia que axuda tamén a coñecer mellor unha das mentes máis preclaras que teñen dado os estudos literarios galegos.

#2015 #Antón Figueroa #Através #ensaio #Fran P. Lorenzo #Laiovento #Libros #Literatura #narrativa #poesía #Susana Sánchez Arins #Xerais

17/05/2015 by marioregueira

Réquiem Galego 2015

Hai un conto do vello Borges do ano 49 titulado “Deutsches Requiem”. Nel, un ex-combatente alemán, enumera, pouco antes da súa execución, os motivos que o levaron a apoiar o nazismo en Alemaña. Nunha interpretación mística que non foi allea a todo o fenómeno ideolóxico da época, o protagonista conclúe que a derrota de Alemaña é en realidade unha vitoria sobre o mundo. Alemaña apareceu para impoñer a espada e a barbarie e facer recuar os valores cristiáns. Mesmo derrotada, obrigou ao resto de Occidente a emprender unha loita épica e cenital, dando inicio así a unha nova era. O seu sacrificio é un prezo pequeno polo obxectivo, que non sería outro que salvar a civilización da decadencia.

Se a derrota de Alemaña daba para facer cábalas sobre unha vitoria oculta, moito máis se podería dicir do franquismo, nunca abaixado polo poder da espada. A vitoria do franquismo foi saber mimetizarse, acompañar como un fantasma perenne o espírito da Transición, volver ciclicamente dende as urnas ou as asociacións ultracatólicas, seguir ecoando dende os tétricos antros onde se seguiu e se segue a practicar a tortura (300 casos dos que a O.N.U. di que o Estado español se nega a informar).

Non foi algo moi distinto do que o réxime fixo en vida. Os rapazolos que vitoreaban a aviación xermana ou a italiana preconizaban que Franco sairía de Hendaia disposto a lanzalos contra o resto do mundo, se cadra dispostos a unha loita épica e cenital que habitou para sempre nos soños do falanxismo romántico. Pero Franco soubo ir poñendo os distintos traxes de camaleón, e en pouco máis dunha década pasaba de posíbel e entusiasta aliado do nazismo a aliado de facto dos Estados Unidos contra a ameaza comunista. E por aí a entrar na UNESCO, abrirse ao turismo, e normalizar entre aspas a súa situación coa comunidade internacional, sen por iso deixar de reprimir e asasinar á poboación. Algúns biógrafos non perden a oportunidade de poñer o toque xenófobo e resaltar que Franco era galego e que por iso ninguén sabía se subía ou se baixaba.

Vendo o documental de Gonzalo Veloso “Contextualizando a Filgueira Valverde” chama a atención como algúns dos convidados destacan algo moi parecido no polígrafo pontevedrés. Filgueira estivo sempre onde “tiña que estar”: foi independentista cando tocaba, nacionalista cando tocaba, franquista cando tocaba, aperturista despois e finalmente demócrata de toda a vida ou, se nos guiamos por recentes declaracións de Alonso Montero, mesmo axente oculto do galeguismo entregado a unha (moi paciente e demorada) erosión do franquismo.

Filgueira Valverde podería pasar á historia das nosas letras como un erudito que traizoou unha causa. Ninguén disputa o de erudito, pero parece haber moitas persoas e institucións dispostas a pasar por alto o segundo. A primeira, a Real Academia Galega, para quen non pesaron o suficiente todas as opinións en contra. En realidade, non sorprende demasiado, a Real Academia Galega e Filgueira Valverde son produtos dun proceso similar. O primeiro desfíxose do fardo da súa ideoloxía cando foi un obstáculo para a súa supervivencia. A Academia tamén se desfixo de parte do seu pasado para ser, durante os primeiros anos da posguerra, unha resignada institución con certo toque folclórico. Tivo que renunciar ao galego nas súas manifestacións públicas e aceptou, como académico de honra, ao grande xenocida da súa propia cultura, o xeneral Francisco Franco, se cadra co mesmo xesto co que Filgueira o recibía nas súas visitas a Pontevedra. Dicía Francisco Castro estes días que non había que ter medo de dicir que Filgueira fora galeguista e franquista. É obvio que o significado de galeguismo non é o mesmo para todo o mundo, pero tamén é evidente que, na interpretación de Francisco Castro, tamén a Academia debeu ser galeguista e franquista, polo menos até 2009. Até ese ano (presidencia de Méndez Ferrín) ninguén se lembrou de retirarlle ao monstro ferrolán un título que aínda manteñen outros galegos de méritos ben discutíbeis na súa defensa da lingua. Se cadra o propio Francisco Franco, de quen se rumorea que falaba en galego na intimidade do Azor co fotógrafo Manuel Ferrol e que recoñecía “gustar” do noso himno, fose tamén un pouco galeguista ademais de franquista. Quen sabe o que depara o futuro da Academia, ao mellor non estamos curados de espanto e podemos ver aínda Días das Letras que nos deixen atónitos.

Filgueira Valverde. Un faro na construcción de Galicia. (culturagalega.gal)

Porén, o problema da institución non se limita só a ese peso do franquismo. O camaleón ten traxes para todo, e os seus propios movementos de “reconquista” estiveron marcados por dinámicas peculiares. Carvalho Calero e Francisco Fernández del Riego, avanzada útil do grupo de Galaxia, van recorrer axiña á constitución dunha “familia”, un grupo de presión propio que vaia facendo entrismo paulatino para acabar por controlar a Academia. Eran as estratexias da época, pero elas tamén representan o triunfo do franquismo e as súas políticas de familias e correlixionarios, tendentes a un sectarismo que entrou na Academia de forma moito máis estábel que o que marcan os ritmos históricos. O franquismo, como o nazismo do conto de Borges, triunfou. Obrigou a toda a sociedade a mirarse de esguello, a ver inimigos en cada esquina, a vestir traxes para cada ocasión, a procurar contactos e influencias para poder conseguir as cousas ás que deberan acceder por mérito ou dereito. Quen se mova non sae na foto, se cadra por iso, nunha Academia con nomes pouco sospeitosos de conivencia co que representa Filgueira Valverde, (case) ninguén se moveu.

Non hai que ser un erudito como o homenaxeado para saber, a estas alturas do século XXI, que existiu unha política de consentimento e colaboración do franquismo con certos sectores do galeguismo resistente. A propia Academia sobreviviu á ditadura porque a ditadura nunca a considerou un perigo, moitos dos seus membros sobreviviron porque tiveron padriños ben relacionados co réxime, o propio Filgueira Valverde entre eles. A Academia desculpa o medo de Filgueira porque con el cre desculpado tamén o seu propio medo. Esas accións van moito máis alá dos poemas que a Alonso Montero tanto lle gustou expurgar, son menos anecdóticas e menos literarias, pero no nome delas creáronse dinámicas que nos acompañan até agora, como o espectro que rolda o espírito da chamada Transición. No nome de moitas desas dinámicas perdemos o país e estamos perdendo a lingua. Unha mostra de madurez das nosas institucións culturais sería apostar por unha óptica ampla, abrir o debate, promover unha análise que enfoque a cuestión sen ambaxes e sen xogar a crear imaxes peripatéticas, como a do home que chora a súa covardía cando se lembra de que non foi falar no xuízo de Bóveda e a quen nós temos que celebrar este dezasete de maio. Sen crear santiños aos que, por un ano, levar biblias acabadas de imprimir e velas, e dos que, como se fai nos enterros, está prohibido falar mal en voz alta.

Se cadra a propia concepción da festa e as súas regras absurdas convide a iso. O carácter do Día das Letras, a súa coincidencia no espazo-tempo con familiares e testemuñas, foi útil baixo a ditadura, pero tamén o arrastramos até un tempo no xa que non resulta unha ferramenta, senón un lastre. O que se avanza en coñecemento dun autor pérdese no eloxio imposto, a obxectividade non ten cabida cando a misión é crear unha afirmación entusiasta e un ambiente de celebración e a crítica é acalada dende as instancias máis altas. Se cadra sexa hora, máis que nunca, de reformular como se van seguir facendo as cousas, abrir as fiestras e impedir que eses herdeiros doutro tempo, cos seus traxes camaleónicos, sigan reproducíndose sobre un escenario do século pasado. O mesmo no que non se contesta a ausencia de figuras femininas por precaución e respecto. O mesmo onde o debate normativo non ten cabida nin baixo a figura dun antigo membro, pero si caben xenocidas en postos de honra. O mesmo que se xustifica orgulloso no seu propio nepotismo. O mesmo no que traizoar a camaradas de militancia é “o que toca” porque estamos familiarizados até a náusea coa linguaxe dun medo que ten case un século de historia.

Joan Fuster dicía que o máis repulsivo dos pobos dominadores é que impoñen aos seus dominados o espectáculo da súa mediocridade insolúbel. No caso do franquismo, e no caso concreto do noso malfadado país, habería que sumarlle o contaxio desa mesma mediocridade, o triunfo do mimetismo e da conveniencia, a vitoria cotiá dos xenerais mortos, tantos anos despois. O réquiem inacabábel do pobo galego.

Carteis da Xunta de Galicia contextualizados espontaneamente.

#Día das Letras Galegas #Filgueira Valverde #Jorge Luis Borges #Literatura

29/04/2015 by marioregueira

A tumba de Leiras

Monumento en Mondoñedo

Participei o ano pasado na primeira edición de “Mondoñedo é poesía”, unha aposta por inzar de versos as rúas da vella capital de provincia, ese nordeste fértil que tantas e tantas voces ten dado á literatura galega e tantas outras ten acubillado entre as súas pedras. Pensabámolo tras pasear polo cemiterio vello: se a máxima de Castelao fose certa, e en vez de mortos fosen sementes as que metésemos na terra, Mondoñedo sería un verxel. Non é doado en ningunha cidade da Galiza ver tantos e tantos nomes nas lápidas históricas. Porén, o máis emocionante sen dúbida foi durante a parte do recital que transcorreu ao pé da tumba de Leiras (ben ataviada coas rosas vermellas que el pediu sobre ela).

Alguén da organización explicaba por que a tumba de Leiras está onde está, no que parece a porta principal do cemiterio vello, un pouco antes das escaleiras que dan acceso ao recinto en si, nun apartado que despois se reservou para as crianzas. “Isto orixinalmente era extramuros do cemiterio orixinal, Leiras foi enterrado fóra do sagrado”. Era evidente, Leiras Pulpeiro, científico, republicano federalista, masón e furibundo anticlerical non obtivo o dereito a entrar no recinto controlado pola igrexa católica.

“Contan que o día do seu enterro, un grupo de labregos saltou o muro de cemiterio e botou terra coas pas para fóra. Así, mesmo desterrado, Leiras podería xacer baixo terra consagrada”. A imaxe era tan poética que non puiden evitar representala mentalmente, un grupo de mozos desafiando o frío daquel inverno de 1912, e desafiando tamén algo máis, a mesma estrutura relixiosa que abafara o vate de Mondoñedo e que conservaba o seu poder practicamente intacto naquela altura do século XX. Moito debeu significar para o pobo unha figura como a de Leiras Pulpeiro, tanto que, nunha última homenaxe decidiron arriscarse a darlle ao defunto algo que o propio defunto, sen dúbida, non apreciaría tanto coma eles: a terra sagrada que non se lle debe negar a ninguén. Quen dixo que o pobo non recoñece os seus poetas?

Leiras e familia

Na miña formación sempre me representaron a Leiras como un paisaxista, unha denominación que aínda conservo como un tic. A escola paisaxista mindoniense, iniciada por Leiras Pulpeiro e Noriega Varela. Tardei algúns anos en saber que Leiras e Noriega eran figuras politicamente opostas, e máis aínda en saber que Leiras Pulpeiro fora un auténtico rebelde durante o Mondoñedo do século XIX, médico dos pobres, capaz de enfrontarse ao estamento eclesiástico, pero tamén de participar na creación dun dos primeiros proxectos de “Estado galego” e de ser un dos poucos (se non o único) en contestar os versos eternamente censurados de Rosalía de Castro con estes outros:

E así son sempre pra España/ os patrucios desta terra/ esquencida, que española/ nunca chamarse debera.

Seguramente nunca chegaría a apreciar deste xeito a figura de Leiras se non fose polas compañeiras de “Mondoñedo é poesía” e por aquela xornada, rica en anécdotas e en momentos significativos, rodeados sempre das paisaxes amadas por Leiras Pulpeiro, Noriega Varela, Álvaro Cunqueiro e tantas outras figuras de primeira fila que decidiron nacer na vella Mondoñedo. E aínda que este ano non poida acompañalos, estou seguro de que o programa do vindeiro 1 de maio (durante as Festas das Quendas) volverá encher as rúas da antiga capital co mellor da nosa cultura. Porque, ao contrario do que dixo Castelao, nunca enterramos sementes xunto cos mortos queridos, pero hai xardineiros afoutos que poden facer brotar un novo verxel coas súas simples palabras. Mesmo reproducindo nun caloroso día de maio a poética valentía dun grupo de labregos no inverno de 1912.

A tumba de Leiras Pulpeiro no Cemiterio Vello

#Activismo e resistencia #Leiras Pulpeiro #Literatura #Mondoñedo

12/04/2015 by marioregueira

Ano Lois Pereiro

Volvemos a Monforte no comezo doutra primavera para participar nos actos que dan o nome de Lois Pereiro á Casa da Cultura e á Biblioteca Municipal. Nun país tan dado aos esquecementos coma este non deixa de ser un triunfo colectivo que unha figura como Lois perpetúe a súa memoria na cabeceira dos centros culturais da súa cidade. “Moito mellor que un paseo marítimo ou un buque de guerra” dicía Xosé Manuel Pereiro no acto. E por suposto moito mellor o nome dun poeta que o dun título nobiliario (Conde de Lemos, hoxe en mans da Casa de Alba), tal e como algún grupo político propuxo.

Foi inevitábel lembrar onte o 2011, o ano no que o fenómeno Lois conseguiu revolucionar unha data en risco permanente de anquilosamento como é o Día das Letras Galegas. A pesar de que certos sectores sociais consideraron polémico que un autor abeirado á marxinalidade urbana como Lois Pereiro protagonizase a gran data da cultura galega, o certo é que hoxe, catro anos despois, o balance que quedou non pode ser máis positivo. Por primeira vez en décadas as Letras Galegas implicaron na súa festa a toda a sociedade. Das casas okupas ás salas da Academia, e dos actos oficiais aos bares e pubs. Non foi só casualidade nin foi o secuestro académico dun poeta popular. A figura de Lois foi sempre a dun autor cunha noción culta da creación literaria que porén (e a diferenza da maioría dos seus compañeiros de xeración) nunca deixou de entender que a cultura popular tamén era cultura.

Non sabemos que pode dar de si o “Ano Lois Pereiro” co que o concello de Monforte completou a súa homenaxe ao autor, porén, seguramente non serei o único en velo como unha oportunidade para remontar un ano cultural que, até hai unhas semanas, parecía que sería tétrico e terríbel. Tras uns anos de recuperación innegábel do contacto coa poboación, a Real Academia Galega escollía para o 2015 a figura de Filgueira Valverde, un autor que colaborou activamente co franquismo, e por tanto, tamén co xenocidio cultural que este efectuou sobre a lingua e o pobo galego. Por primeira vez, e a pesar de non ser a primeira figura polémica que pasaba polo 17 de maio, varias asociacións culturais negáronse a conmemorar un autor escollido para o Día das Letras. Porén o que máis abundou e o que máis preocupa é o silencio, que fai presentir un 17 de maio monopolizado polo estamento político e por aqueles grupos culturais cun interese ideolóxico ou económico no autor.

As comparacións son odiosas, pero ás veces tamén inevitábeis. Non era a primeira vez que pensabamos en Lois e no 2011 dende a decisión da Academia. E agora que hai unha proposta para celebrar tamén este 2015 doutra forma resulta imposíbel non pensar nas figuras que fan medrar unha sociedade e como seguen a ser referentes por riba daquelas que apostaron por reprimila e empequenecela. Unha vez máis miramos para o poeta do amor e a enfermidade con esperanza, como ese punto de encontro da diversidade dunha cultura, como unha aposta aberta cara ao futuro, como un intento de deter para sempre a roda da infamia. Non hai mellor nome para unha biblioteca.

#Ano Lois Pereiro #Cotidiano #Día das Letras Galegas #Literatura #Lois Pereiro #Monforte de Lemos

25/03/2015 by marioregueira

Un Dylan Thomas con xeo, por favor

“El aquí bebía, pero bebía unha cousa normal. O que o matou foi o alcol americano”. Algo deste tipo dicían os fregueses de Swansea-Abertawe cando lles preguntaban pola morte do seu paisano Dylan Thomas. O poeta, famoso pola súa voz profunda e os seus recitais na BBC, case tanto como pola súa intensa relación co alcol, finara en Estados Unidos, no medio dunha xira. As causas da morte, aínda hoxe cuestionadas, nunca poderán separarse das súas últimas palabras: “18 whiskys, isto debe ser unha especie de record”. Tratándose dun poeta, pouco máis se precisa para crear unha lenda descomunal sobre os seus excesos.

Dylan Thomas representa unha especie de espiña cravada na consciencia de Gales. A actitude do autor cara ao seu país de nacemento abaneou sempre entre o amor e a xenreira, escorando moi habitualmente cara a unha aguzada ironía. “Terra dos meus pais, meus pais poden quedar con ela”, unha frase dun dos seus personaxes que alude ao comezo do himno galés e que, xunto coa súa escolla exclusiva pola lingua inglesa como ferramenta de creación o colocan nun lugar difícil para a sociedade galesa. O poeta máis importante que saíu da terra dos bardos xamais escribiu unha liña na lingua dos bardos. E non só iso, a pesar de defender sempre a súa orixe e a súa identidade galesa e inzar con ela a súa obra, nunca permitiu que esta caese na autocompracencia.

O pasado 2014 o país, e particularmente a cidade de Swansea-Abertawe celebraba o primeiro centenario de Dylan Thomas. Foi interesante ver como Gales resolvía a súa relación co fillo díscolo. A poeta en lingua galesa Menna Elfyn dicía pouco antes do comezo das celebracións: “expresou o que moitos de nós sentimos: ás veces adoramos odiar Gales”. Swansea-Abertawe, a “fea, bonita, cidade”, que dixera Dylan Thomas, inzou coa súa imaxe as rúas, de forma que era moi difícil non tropezar con ela. O rapaz alcólico que a consideraba un fogar querido pero até certo punto deprimente volveu ser o protagonista. Peneiraron os seus escritos até dar con calquera referencia á cidade para escribila nos muros dos museos. E non só a súa actitude irónica, senón tamén os seus excesos humanos foron aceptados completamente.

O Swansea Museum recreou nunha das súas salas un vello pub da época da súa mocidade como elemento central da exposición que lle dedicaban, e regalaba porta-vasos coa imaxe do poeta como parte da entrada (aínda que non servían alcol). Porén, se cadra, a mellor homenaxe fíxolla a destilería galesa Penderyn, dedicándolle un dos seus whiskys da colección “Icons of Wales”. Poucos recoñecementos maiores caben a un poeta que se autodefine como bébedo que facer parte da cultura etílica do seu país até o punto de poder escoitar como piden as copas co seu nome. Os fregueses insisten en que foi o alcol americano o que o matou. No fondo, e na Galiza sabémolo ben, sempre é o alcol que non é da casa o que nos mata. Se cadra por darnos o veleno xunto co antídoto é que temos que aprender a amar e odiar coas mesmas forzas o noso propio fogar.

#Alcol #Dylan Thomas #Gales #Literatura

18/03/2015 by marioregueira

As vacacións da familia Liddell

Llandudno (pronúnciase algo semellante a “Clandicno”) é un dos puntos turísticos máis relevantes do norte de Gales. A curva da súa praia concentra, mesmo no inverno máis cru, rebumbio de cativos e de bañistas temerarios, dispostos a deixarse ilusionar por unha raiola de sol. Os inmensos complexos hoteleiros, algúns vellos, outros simplemente en ruínas, miran para o mar con lembranzas palpábeis de tempos mellores, e tanto o seu paseo marítimo como o seu peirao están cheos de atraccións de feira e salóns recreativos.

Hai algo de irreal en Llandudno, se cadra porque o doado é chegar en tren, por un camiño de ferro que por momentos parece atravesar as augas, ou se cadra porque o seu ambiente de turismo improbábel, poboado de familias e anciáns xubilados vagando entre atraccións antigas, resulta incomprensíbel para quen chega de fóra. No fondo, o que máis destaca da pequena cidade é unha estraña sensación de viva decadencia. Algo que non alude só ao transcorrer dos anos, senón que parece formar parte da súa natureza dende hai moito tempo.

É probábel que a mediados do século XIX, cando o matrimonio formado por Henry e Lorina Liddell decidiu mercar unha casa de campo para pasar as súas vacacións de verán alí, Llandudno tivese xa algo dese ambiente. Moi probabelmente procedese da súa recente conversión de vila galesa en destino de vacacións, algo que aínda hoxe pode rastrearse ben na súa contorna. Henry e Lorina ían acompañados da súa recua de fillos e fillas, e moi pouco imaxinaron que o lugar exacto que escolleron para veranear sería lembrado máis dun século despois, e moito menos que unha das súas fillas pequenas acabaría tendo estatuas pola cidade. Tampouco que se debatería durante moito tempo se, nalgún deses luminosos veráns da década dos sesenta recibiron (ou non) a visita dun vello amigo de Oxford, o reverendo Dodgson.

Llandudno non foi outra cousa que o patio de verán de Alice Liddell, a nena para a que Lewis Carroll escribiría os dous libros de Alicia (Alicia no País das Marabillas e A través do espello). Descoñécese se Carroll visitou os seus amigos nalgunha ocasión, aínda que si se atopan referencias ao lugar nas súas cartas e parece ser que a morsa e o carpinteiro do segundo libro aluden a dous penedos con eses nomes populares na costa da cidade. Se temos en conta que os dous personaxes pasean por unha praia, non é estraño pensar que algunhas das areas da costa de Llandudno acabasen pasando ao outro lado do espello.

Penmorfa, a casa dos Liddell

Fose como fose, Llandudno acolleu o seu protagonismo na creación dunha das obras referenciais da literatura universal dunha forma ambivalente. É certo que a cidade está repleta de estatuas cos personaxes de Carroll, que propoñen ao viaxeiro a súa propia persecución do coello branco pola xeografía. Do outro lado, porén, a vella casa dos Liddell foi demolida sen moitas contemplacións no 2008 para crear unha zona residencial, e no mesmo ano foi pechado o pequeno museo dedicado ao universo de Alicia. A presenza do personaxe na cidade parece camiñar no estreito fío das relacións literarias apócrifas, demasiado leve e demasiado aberta a debate, se cadra só apreciábel para persoas que sexan alícicas impenitentes. Do outro é probábel que tamén exista o temor sensato de acabar construíndo un macrocomplexo turístico que acabe por abanear o precario equilibrio da zona.

En calquera caso, non teño ningunha dúbida de que, máis alá das referencias evidentes, existe unha relación innegábel entre a cidade e os mundos irreais de Lewis Carroll. POde ser que proceda dunha vella inspiración literaria ou que sexa produto dunha contaminación posterior padecida pola propia cidade, pero o estrañamento que sorprende ao viaxeiro polas súas rúas e paseos é unha desas experiencias que van máis alá do simple turismo.

#Gales #Lewis Carroll #Literatura