Non pretendo facer do blogue un monográfico sobre as eleccións, aínda que supoño que o tema seguirá dando voltas un tempo até que comece a cansar aos máis, incluído eu. A fin de contas non facemos outra cousa que lamber as feridas e facer historia-ficción cara a atrás, ante a imposibilidade de poder facela cara a adiante coa mesma forza que antes. Hoxe esperto cun artigo de Anxo Quintana, errático coma moitos outros que autoavalían estes días o declive do Bloque, pero ao que polo menos se pode retrucar sen dicir obviedades.

Comezo polo final, porque é ben certo que a forza do proxecto soberanista catalán parte dunha perspectiva integradora, un catalanismo “para toda a sociedade” que permite que de esquerda a dereita exista unha identificación cunha idea nacional contemporánea. Porén, a comparación das realidades catalá e vasca coa nosa é tan frecuente como errada no seu fondo. O feito de termos unha lingua nacional e historias máis ou menos parellas como comunidades oprimidas polo mesmo nacionalismo imperialista, non pode facernos fechar os ollos ante as tremendas diverxencias dos distintos proxectos, dos que o galego representa o máis diferente e particular. Só o prexuízo e un certo chauvinismo impide comparar o nacionalismo galego e as súas circunstancias con outros movementos sociais do Estado español ligados a cuestións identitarias ou territoriais e cos que, salvando a distancia de non teren unha lingua distinta, teríamos moito máis en común. O nacionalismo galego está asociado dunha forma evidente a unha clase social determinada e a unha orientación política concreta situada na ampla cartografía da esquerda.

Non se quere dicir con isto que non exista un nacionalismo alternativo, aínda que dende sempre, ou polo menos nos últimos vinte anos, permaneceu en posicións marxinais ou minoritarias. Hai unha lenda popular que se escoita a miúdo sobre que a solución do problema galego pasa por un nacionalismo de dereita ou de centro-dereita. Ben, romper a maioría estrutural do PP cunha división sería positivo dentro da catástrofe, e nese campo da historia-ficción, podemos velo como algo desexábel. Porén ou se produce unha ruptura nas filas populares que arrastre nichos de votos (moi complicada dende o éxito electoral) ou esa opción quedará para sempre en posicións de irrelevancia. Non é certo que non exista un nacionalismo alternativo á esquerda. Existe, e historicamente ten até unha construción intelectual e histórica relativamente sólida. E non só existe senón que leva presentándose ás eleccións ininterrompidamente dende a fin do franquismo, baixo distintas formacións e propostas e cuns resultados que, quitando a excepción conxuntural de Coalición Galega, non serviron nunca para obter representación. A realidade é que a aposta dun nacionalismo que non estea ligado dunha forma determinante á esquerda existe, pero non recibe votos. Na entrada anterior non falamos do resultado de Compromiso por Galicia, pero sería un exemplo máis desta dinámica, o enésimo intento de procurar o unicornio branco que permita cadrar a realidade galega co deseño feito polas irmás vascas e catalás. Moito traballo e moi arduo lle queda á nova formación se pretende constituír unha alternativa sólida, sobre todo tendo en conta que, cunha dereita españolista en situación crítica, non conseguiu mobilizar aos votantes para fóra do PP ou da abstención, nin sequera contando cun valor procedente do clan Cuíña.

A aposta de eliminar o protagonismo da esquerda da ecuación do nacionalismo galego, sexa de forma exclusiva ou sexa de forma convivencial, está condenada, hoxe por hoxe, ao fracaso. E aínda que é certo que algo de lexitimidade lle restará a Quintana, sobre todo agora que por fin deixou de ser o record negativo nos resultados electorais do Bloque, non podemos validar agora que o abrandamento do perfil político do Bloque servise para outra cousa que para comezar a catástrofe. Non quero glorificar os resultados de 1997 porque, alén de que non serviron para nada máis que para cimentar unha ilusión baleira e unha sensación falsa de forza, tiveron causas conxunturais que os fixeron posíbeis. Que o apoio ao nacionalismo galego (e non só a Beiras) aumenta coas ofensivas españolistas, por exemplo.

Porén, detrás do fulgurante crecemento do Bloque nos oitenta e noventa hai unha serie de factores que foron a clave de que pasase de ser un partido marxinal a ser unha forza hexemónica. O primeiro, que se presentaba como un partido cun compromiso de esquerdas sólido que manifestaba un apoio forte ás clases populares e se identificaba e implicaba nos seus problemas de forma directa. É algo que unha persoa de Allariz debería saber, da mesma forma que o sabemos os ártabros, que vimos no nacionalismo galego un apoio a loita do naval nun momento no que o PSOE facía a enésima traizón á clase obreira. A nefasta xestión deses movementos sociais nos últimos anos (Nunca Máis ou a oposición a Reganosa, por citar só dous) ou o divorcio directo e explícito con moitos deles supuxo unha evidente perda de activos sociais da que o propio Beiras advertiu antes da súa marcha. Un dos grandes méritos da Alternativa Galega de Esquerdas foi precisamente recuperar o pulso dos problemas populares e implicarse coas preocupacións da xente da rúa. E o máis difícil foi que o fixo nunha marxe moi curta do tempo sen que parecese que o facía coa vista fixa nas urnas, fortalecendo a confianza que xa xeraban os seus candidatos.

Un segundo elemento clave é que a percepción do Bloque como un partido limpo, sen intereses electoralistas nin redes clientelares e cunha relación de oposición ao poder, desapareceu tras o seu paso polo goberno. Alternativa Galega de Esquerdas recupera esa imaxe, polo menos de momento, e atrae o voto do electorado máis crítico. Que os novos movementos antisistema comezasen a contar co BNG entre os seus obxectivos a carón do PSOE e do PP, debeu ser o primeiro sinal de alarma de que o paso polo poder, presentado no seu día como unha grande vitoria a pesar da perda de votos, foi mal xestionado e deixou a imaxe do partido tocada.

Con todo isto en conta, se cadra si chegue o día no que crear un nacionalismo non enrocado na esquerda. É un ideal que non comparto pero que me parece respectábel como horizonte a longo (moi longo) prazo, por máis que eu teña o meu propio, porén non é intelixente como lectura inmediata, nin serve para solucionar ningún dos aspectos da crise actual. O papel político do nacionalismo ten que manterse nun equilibrio moi complicado de conseguir, moito máis tendo en conta que nunca se procurou de forma consciente a activa: está a medio camiño entre a responsabilidade política de formar parte de gobernos amplos para expulsar á dereita e a distancia crítica que lle permita facelo sen perder a conexión cos movementos sociais e as expectativas do seu electorado. Un electorado que, mentres non se demostre outra cousa, está profundamente vinculado á esquerda crítica. E sobra dicir que o Bloque estaba moito máis perto disto con Beiras dentro que con Beiras fóra.

Di o clásico de Carlo M. Cipolla As leis fundamentais da estupidez humana, que unha persoa estúpida é aquela que “causa un dano a outra persoa ou grupo de persoas sen obter ao mesmo tempo un beneficio para si, ou mesmo obtendo unha perda.” Por esa regra de ouro faltaba o test das eleccións para dirimir se o acontecido no nacionalismo galego fora obra dun acto de estupidez e por onde asomaba o responsábel. Pasada a proba, podemos dicir que se houbo algún estúpido ese non foi Beiras. Aínda na análise máis restritiva, a que pide non contabilizar todos os deputados de Alternativa Galega de Esquerdas como nacionalistas, o cómputo lanza un incremento da representación do nacionalismo de esquerdas, aínda que coa novidade de facelo en partidos diferentes, un deles parte dunha inédita coalición co españolismo de esquerdas que non sabemos até que punto está distorsionando esa lectura. Se ben a situación segue a distar dos resultados históricos, sería a primeira modificación á alza dende estes, as eleccións de 1997, onde o Bloque Nacionalista Galego, liderado por Beiras, chegaba a ser a segunda forza política galega.

Dende aquel día, o Bloque Nacionalista Galego acumulou descensos que culminan coa catástrofe de onte á noite. A chegada do bipartito maquillaba no acto simbólico de “tocar poder” os resultados dun BNG que ía perdendo o apoio dos votantes dunha forma imparábel e que sorprendía coa súa propia falta de avaliación interna. Non me alegro das desgrazas de ninguén, pero hai algo de xustiza poética no acontecido onte. O Bloque paga a incapacidade crónica para xestionar a súa propia diversidade e tamén paga a marcha dun xigante da política como Xosé Manuel Beiras ao que condenaron ao ostracismo durante demasiado tempo e que antes chegaran mesmo a ter como líder vergonzante, demasiado radical para conseguir espallar a influencia do partido en determinados ámbitos. O equivalente á marcha do vello león é, salvando as evidentes distancias, que Aznar entrase no partido de Mario Conde ou Felipe González se pasase a Esquerda Unida. Dilapidar un valor de partido coma ese, aínda dentro da discrepancia interna na que se produciu, acaba pagándose moi caro.

Porén, xunto con esta lectura levemente optimista, resúltame tremendamente baleira a euforia que está a vivir unha parte de Alternativa Galega de Esquerdas, incluídos os discursos que teñen máis de retórica combativa que de realismo. Obviamente é un grande éxito para un partido debutante, e alégrome tanto da volta de Beiras como me proe que o faga acompañado de persoas sociolingüísticamente entregadas a Madrid e que nin se molestaron en estudar a colocación dos pronomes para a campaña. Porén é un brinde ao sol. Nos próximos anos, o PP modificará a lei electoral e culminará a espolio que está a realizar sobre o sector público, endurecerá as políticas contra o galego e campará a vontade por onde queira. E por máis que moitas persoas esteamos a gozar dos enxeñosos retruques de Beiras no parlamento, a xenialidade intelectual non basta para frear un partido cunha maioría absoluta histórica. A promesa de que “algo novo comeza” lémbrame demasiado a aquela que escoitei en 1997, a primeira vez que votei, cando a mudanza política parecía unha cuestión xeracional e semellaba que podiamos agardar a que os votos “carretábeis” fosen sendo substituídos por votos con pernas, consciencia e vontade. Porén pasaron quince anos, quince anos preciosos para a recuperación da nosa lingua e da nosa industria cultural, quince anos perdidos que nos colocan ao borde dun abismo do que resulta moi complicado escapar xa.

E non sinalarei un culpábel, porque hai máis de un e a min resúltanme evidentes. Asistimos a unha campaña que se formulou contra o veciño do lado, ese que ten unha leira na que sacha coma nós, sen mirar para o pazo no que vive o señor feudal ao que se lle pagan as rendas. Igual que dentro do BNG, as liortas continúan pola taifa antes que polo interese común, e importa máis darlle na cabeza ao rival que decapitar ao verdadeiro inimigo. No nacionalismo galego falta unha perspectiva unitaria e unha noción clara dos obxectivos, hoxe por hoxe, e pensando a nivel inmediato, debera ser botar ao feixismo e despois tentar unha recuperación nacional que impida que a nosa cultura se dilúa no tempo das linguas mortas e as civilizacións extintas. Se cadra xa é tarde para iso. O que está claro é que os partidos galegos deben pensar se o dano que a súa división e as súas leas causan á sociedade galega lles vai dar algún beneficio.

Segundo unha parte da sociedade do lugar no que medrei na miña familia eramos uns privilexiados, erámolo a pesar de vivir nos arrabaldes da cidade ou de ter que esforzarnos economicamente para conseguir o básico. Porén os soldos da miña casa dependían do estaleiro e iso facía que unha parte do tecido social de Ferrolterra nos mirase cunha mestura nunca definida entre a envexa e o desprezo. Desprezo por seren obreiros, vidos moitas veces das aldeas da contorna ou aínda de máis lonxe, bravos e maiormente galegofalantes. Envexa porque tiñan unha praza fixa e determinados servizos pactados coa empresa. A tensión, particularmente no centro da cidade (hoxe en decadencia, en tempos couto dos militares e dos señoritos) aínda se pode palpar para quen saiba ler os indicios. Ferrol era un pequeno Belfast sen muros e con murais menos traballados. Dun lado a clase alta, do outro, o que eu acabei chamando ironicamente na adolescencia, os príncipes do proletariado. Adoitaba repetir iso entre dentes cada vez que sentía ao meu pai marchar de madrugada cara á porta do estaleiro, e creo que tamén o repetín as veces que fun velo ao hospital despois dalgún accidente ou no enterro doutros compañeiros que non tiveron tanta “sorte”. Aínda hoxe debera repetilo cando sei dos enfermos de cancros estraños e dos que morren subitamente sen que ninguén queira investigar demasiado. Tamén cando cada cinco, catro, tres ou dous anos vou até aló para participar nas manifestacións que loitan polo convenio ou piden carga de traballo. Que loitan, en definitiva contra a extinción dunha forma de vida que converteu a comarca no que hoxe é.

“Tedes unha cidade estraña”, dicíame un amigo un día que veu visitarme, “ao entrar hai a estatua duns tipos que mataron e un pouco máis adiante a estatua do tipo que os mandou matar”. É doado ceder ás resonancias épicas: a xente sendo ametrallada pola policía franquista mentres os buques de guerra apuntan á ponte que une Ferrol e Fene, os neumáticos ardendo ás entradas da cidade, persoas coa cara tapada que se enfrontan con tirabalas caseiros ao fogo real, ou que manteñen a raia a media ducia de antidisturbios brandindo un ferro. Os príncipes defenderon sempre os seus “privilexios” a capa e espada, e os seus buzos, tan azuis como nunca foi o seu sangue, saen en masa ciclicamente pola cidade, deixando claro quen marca o seu ritmo vital. Onte, anunciando que a paciencia está a rematar, entraron en Compostela e chegaron até as portas de San Caetano, mentres o peor presidente da historia do país, coa valentía política que o caracteriza, puña terra por medio para non ter que recibilos.

No medio da peor crise da historia, a comarca que nunca saíu da crise anterior enfróntase á que pode ser a súa última batalla. E non só pon en xogo a supervivencia dos estaleiros, toda ela estará condenada co seu declive. Na sociedade dividida de Ferrolterra, os traballadores conseguiron, non por acaso, crear o seu propio espazo e dirixir o seu propio destino. Non o fixeron univocamente, nin responderon sempre á mesma bandeira, pero non doutra forma cabe interpretar a creación en Fene do máis mítico reduto da esquerda nacionalista, esa aldea gala que estamos condenados a mirar dende a saudade. Mentres, no outro lado da ponte, os gobernos de esquerdas vanse alternando até conseguir retirar a estatua do asasino fascista, nunha vitoria da sociedade civil impensábel só vinte anos atrás. O mellor que puido dar Ferrolterra á historia e ao país saíu dos barrios obreiros, algo que nunca esquecemos os que nos criamos nese berce de sangue e metal, sabedores de que temos que estar á altura das persoas que deixaron (e deixan) a pel para construír o futuro da comarca. E sabendo que, como nunha saga épica, procedemos da estirpe lendaria dos príncipes do proletariado.

Hoxe estamos practicamente sós na loita. A mediados da década pasada xa se anunciaba que probabelmente na seguinte mobilización os estaleiros de Ferrolterra librarían a última batalla en solitario. Mentres os economistas falan da puxanza de China e do Pacífico, e de como a nosa contorna atlántica pasa a ser un escenario secundario, mentres se traman guerras no Medio Oriente e os bancos nos desangran na estafa máis escandalosa dos últimos cen anos, hai unha comarca que se nega a caer baixo o peso abafante dos tempos. Hoxe, cando nos repiten a todas horas que o proletariado clásico xa non existe nos nosos tempos, hordas de traballadores de Ferrolterra irrompen nas nosas cidades como un elemento doutro tempo, con “privilexios” a defender que nos falan do realmente doído da nosa situación, con esixencias como as que deberamos ter para nós mesmos e aspiracións que non nos atrevemos a formular en voz alta. Como seres mitolóxicos dos tempos da guerra fría, como unicornios, ou como príncipes de reinos que se negan ser esquecidos ou entregados sen loita. E de certo algo hai na súa teimosía que deberamos imitar.

Fotos (excepto a primeira) tiradas da páxina da CIG

Non morreu, botámolo nós. O berro ecoaba na noite compostelá pouco despois de saberse que os votos da emigración non facían máis que confirmar o final da segunda noite de pedra e que os quince anos eternos do mandato de Fraga estaban a piques de rematar.  A idea da morte do vello dinosauro no poder tivera un papel relevante nas fantasías da resistencia de esquerdas daqueles anos. Aínda hoxe sei que máis de un sairá beber unhas copas que ten prometidas consigo mesmo dende hai máis dunha década e que en certos locais de todo o país a xente bailará e brindará como fan os pobos que loitan cando morre un herdeiro do fascismo.

Eu non o farei, e non porque cos anos chegase a valorar as supostas virtudes dun dos pais da Constitución, defensor de última hora da democracia, senón porque creo que hoxe é, malia todo, unha data triste. Non cabe outro cualificativo para unha morte máis nun cómodo leito de hospital dun membro da ditadura que marcha, non só impune, senón indiscutido nas súas responsabilidades pasadas. E maior vergoña que o faga en datas tan próximas dunha reclamación de responsabilidade que, unha vez máis, non vén do Estado español, senón do estranxeiro. Non é dende logo, unha data para alegrarse, e non deberamos formar parte deses pobos que celebran feitos biolóxicos inevitábeis que os libran da súa propia responsabilidade á hora de esixir xustiza.

En canto á traxectoria do finado respecto do goberno deste país, podemos dicir que acadou unha boa parte do que debían ser os seus obxectivos e que domeou cun éxito indiscutíbel un dos problemas nacionais latentes do Estado español. Converteu unha sociedade cunha grande diversidade política nun xogo de tres partidos, neutralizou o galeguismo de centro integrándoo até hoxe dentro dun dos partidos máis centralistas do mundo, e acadou o record de conseguir o maior deterioro de saúde da lingua galega. Para a historia quedará o rexurdir e asentamento do caciquismo, a manipulación dos medios de comunicación, a carretaxe de votos, as xornadas gastronómicas de captación e o exercicio dun poder despótico, especialmente contra aqueles que ousaron criticalo nalgún momento. O único de todo isto polo que pagou (nas urnas, nunca xudicialmente) foi a nefasta xestión do accidente Prestige, o único momento no que o pobo galego pareceu espertar do seu sono pesadelesco nos últimos vinte anos.

É seguro que o transcorrer dos anos irá recortando o espazo que as enciclopedias lle dediquen, e por tanto a importancia do seu paso pola historia do noso país. Hoxe por hoxe, porén, o peso da súa actuación segue tirando de nós, e particularmente debera axitar as conciencias que permitiron, non só que gobernase durante o tempo que o fixo, senón que nos deixase encadeados ao curso da súa propia mediocridade, contribuíndo a converter política galega no xogo sectario, inmoral e autoritario  que é aínda hoxe. E con vocación de durar.

Manuel Fraga marcha sen pagar, seguramente coa tranquilidade de que con Feyjóo lle queda todo “atado y bien atado”. E a nós dános vontade de reescribir por terceira vez o vello conto de Monterroso: Espertou e o dinosauro ficara impune.