ensaio arquivos - Mario Regueira

07/12/2017 by marioregueira

Rosalía de Castro e o poder sexual, de María Xosé Queizán

Rosalía de Castro e o poder sexual
María Xosé Queizán
Xerais / 2017 / 152 páxinas / 17 euros
Para completistas

A potencialidade da figura rosaliana queda manifesta ao ver as tentativas de apropiación sobre a súa obra que viñeron dos máis insospeitados ámbitos políticos. Desde a súa redución á lírica sentimental que elaborou o franquismo até a falsa reivindicación da súa resistencia como escritora en castelán ante o galeguismo que algúns herdeiros da ditadura ensaiaron non hai tanto. Mesmo dentro da propia cultura galega, a súa diversidade interpretativa produciu situacións inexplicábeis, como a tentativa de erradicar o seu xénero da interpretación crítica por parte de Carvalho Calero e outros críticos galaxianos.
Se en ocasións Rosalía de Castro foi un campo de batalla,as guerras que se deron sobre ela están lonxe de rematar. Por iso tamén é posíbel abordar aínda puntos de vista innovadores sobre ela. Por unha banda a crítica feminista contemporánea tense achegado á visión empoderadora e de liberación da poeta, pero hai que recoñecer que poucas veces aludindo de forma tan directa a un elemento como o “poder sexual”, co que MaríaXosé Queizán inicia o libro.
A visión dunha Rosalía consciente do equilibrio reinante na sociedade patriarcal afloraría en moitas partes da súa obra.Especialmente suxestiva é a perspectiva que Queizán dá sobre un elemento como a“sedución” e o sometemento das mulleres polo desexo sexual, considerado un dos piares do patriarcado. Elementos como o “repoludo gaiteiro”, construcións como “dádeme un home, anque me mate, anque me esfole”, así como desenvolvementos na obra narrativa rosaliana, forman parte, segundo Queizán, dunha expresión clarividente desta cuestión. Conectada con isto estaría a visión desenganada que a poeta ten do amor, e que orixina tamén a persecución por parte dunha sociedade á que adianta ideoloxicamente. Despois deste inicio, porén, as distintas partes da obra vanse achegando cada vez máis a un diálogo coa crítica feminista da que a autora fai parte. Aínda que nunca está de máis achegarse ao que o feminismo dixo sobre a xénero e xustiza respecto de Rosalía, o contido vai perdendo en orixinalidade e achegándose a certos puntos comúns.
O título da obra é tan promisorio como falto de resolución definitiva fica o seu contido. É certo que María Xosé Queizán alumea zonas escurecidas da figura rosaliana e que o fai desde unha perspectiva valente e conectada cunha visión feminista en boa medida ausente das lecturas tradicionais. Mesmo así, a sensación final é a de estar ante un libro de retallos, con ideas que quedan sen desenvolver. Non axuda a ruptura do criterio organizador, que a partir do último terzo da obra engade poemas de conexión rosaliana e un par de relatos da autora. Material interesante para completistas da obra de Queizán pero que pouco ou nada achega ao ensaio nin ás súas suxestivas ideas principais.

Sermos Galiza 275, 7 de decembro de 2017, Foradeserie, px. 6

#2017 #ensaio #María Xosé Queizán #Rosalía de Castro #Sermos Galiza #Xerais

07/12/2017 by marioregueira

A paisaxe da nación, de Xesús Andrés López Piñeiro

A paisaxe da nación. Ideoloxía en imaxes da pintura galega de 1912 a 1930 / Xesús Andrés López Piñeiro
Deputación da Coruña / 2017 / 151 páxinas / 12 euros
Arte para soñar un país
MARIO REGUEIRA

Neste pequeno ensaio, López Piñeiro parte dunha teoría xeral da arte desde a que vai camiñando paseniñamente cara ao concreto. Se a Historia da Arte insiste en presentar un relato que só admite o camiño unidireccional, o progreso na xenialidade e un final predicíbel, ao autor interésalle, non só refutar tal perspectiva, senón avaliar tamén os espazos que quedaron forzosamente fóra dela. A idea principal é que a arte é un produto sociolóxico, na que os elementos ideolóxicos e as clases sociais fundamentan toda evolución. A comezos do século XX o paisaxismo pictórico galego vive unha popularidade que moitas persoas considerarían anacrónica, especialmente posta no contexto dese gran relato histórico.
A paisaxe nacional ten un papel importante entre os pintores dos Países Baixos no século XVII, asociada á loita contra o dominio español e aos cambios relixiosos. A súa evolución na historia da pintura parte de puntos de vista similares que, no momento histórico do que nos fala López Piñeiro, parecían un territorio xa visitado e, en certo sentido, carente de interese. E porén, ten todo o sentido que, nun contexto de toma de consciencia e loita social como o que acompaña a formación do galeguismo político, a paisaxe tome tamén un sentido de representación nacional. Na pintura de comezos do século pasado proxéctase a Galiza posíbel, a que parte das esencias teorizadas por poetas e intelectuais e dos anhelos de futuro que nelas se poden ver.
A paisaxe da nación representa así un achegamento infrecuente á construción do imaxinario galego nun dos seus campos menos coñecidos. Como sabemos, boa parte dos debates e teorizacións sobre isto déronse en relación á literatura, por iso non está mal lembrar a dimensión de artista plástico de Castelao ou o papel de figuras parcialmente esquecidas cando falamos de galeguismo, como o pintor Bello Piñeiro. Tampouco a resistencia de autores como Valle-Inclán ou Pardo Bazán á hora de recoñecer a posibilidade dunha arte galega diferenciada. López Piñeiro acomete esa perspectiva botando man dun resumo das construcións teóricas da época sobre a paisaxe e a identidade, principalmente da Xeración Nós, da prensa galeguista, ou de pintores como o propio Bello Piñeiro.
Remata o libro cunha pequena selección de cadros de varios autores, reproducidos a cor, e dos que nos ofrece unha interpretación nas claves desenvolvidas na obra. Hai varios aspectos de fondo que poderían ser máis problematizados, como as distintas propostas sobre a paisaxe, ou os escritos posteriores ao período tratado deixados por algúns dos protagonistas. Aínda así, tomando a brevidade como virtude, a peza destaca por unha tese sinxela e directa que non deixa de resultar interesante.

Sermos Galiza 272, 16 de novembro de 2017, Foradeserie, px. 6.

#2017 #Andrés López Piñeiro #Deputación da Coruña #ensaio #Sermos Galiza

14/01/2016 by marioregueira

Os mellores libros (galegos) de 2015

As listas de “mellores” libros son o que son: persoais, incompletas, e forzosamente subxectivas. A pesar diso, a miña decisión de participar nelas vén dada porque creo que algunha utilidade seguen a ter, aínda que sexa para axudar a outras persoas a escoller un libro ou a non escollelo en absoluto. O primeiro que deberamos aclarar é que, por sorte, é imposíbel ler toda a produción anual en lingua galega. E eu non o fixen, pero si que é certo que, mesmo nun ano con tan pouco tempo para a lectura recreativa como foi este 2015, dei conta dunha parte importante dela. E dos libros que lin eu destacaría tres. Se cadra os mellores. Se cadra non. Se tedes que ler só tres libros editados en 2015, eu recomendaría que lerades estes. E se tiverades que levar tres libros a unha illa deserta… Eu recomendaríavos que non levedes libros a unha illa deserta. Levade unha cana de pescar. Ou unha zodiac para poder volver.

Cabalos e lobos, de Fran P. Lorenzo (Edicións Xerais).

Non só a que considero a mellor novela deste ano, senón tamén unha das máis destacadas do último lustro da literatura galega. Cunha ambientación viguesa que supera a vigo-exploitation que comeza a campar nas nosas letras e rescata as verdadeiras entrañas da cidade, a súa memoria obreira e combatente, a súas historias privadas, ás veces tan importantes como esa historia colectiva, ou polo menos así consegue o autor que as vexamos. Unha obra cun inicio espectacular e un ritmo absolutamente envexábel que consegue mergullarnos nunha historia na que o paso das guerras e da represión franquista enmascara un pasado familiar que iremos descubrindo pouco a pouco.

Seique, de Susana Sánchez Arins (Através)

Confeso que cada vez me custa máis entusiasmarme coa poesía. E pode que o mellor exemplo sexa que de todos os libros do xénero escolla Seique, que non é poesía, aínda que tampouco é exactamente narrativa breve e definitivamente non é narrativa longa. Finxamos que é poesía por estar escrito por unha poeta ou porque as cousas que non sabemos cualificar nesa fluencia dos xéneros literarios son case sempre poesía. Seique aborda as cuestións da memoria e do legado da guerra civil española dunha forma completamente innovadora para a literatura galega. Tomando como punto de partida a participación dun dos seus familiares na represión franquista, a autora consegue evocar esa complexa posición e falar da dificultade de construír narrativas sobre o trauma e da relación entre a violencia intra-familiar e a violencia política, se cadra dúas caras da mesma moeda.

Marxes e centros. Para unha socioloxía do campo cultural, de Antón Figueroa (Laiovento).

Un amigo dicíame hai pouco que, se eu era bourdieano, era por ser previamente, e de forma moito máis intensa, figueroano. Ten parte de razón e nunca neguei que Antón Figueroa foi un dos mestres máis excepcionais que tiven a fortuna de atopar na miña traxectoria académica. Este libro recompila unha parte importante dos seus artigos dos últimos anos, a maior parte deles referidos coherentemente a unha perspectiva sociolóxica sobre o desenvolvemento das culturas, e especificamente de culturas periféricas ou subalternas como a galega. Porén, o volume tamén é interesante por contar cunha entrevista final realizada polos editores ao autor e que, polas poucas veces que Figueroa ten falado de si mesmo nestes anos, resulta unha alfaia que axuda tamén a coñecer mellor unha das mentes máis preclaras que teñen dado os estudos literarios galegos.

#2015 #Antón Figueroa #Através #ensaio #Fran P. Lorenzo #Laiovento #Libros #Literatura #narrativa #poesía #Susana Sánchez Arins #Xerais

07/07/2010 by marioregueira

A resistencia como tradición

[:gl]A resistencia como tradición

Mario Regueira

Artigo publicado n’A Trabe de Ouro no. 83, (xullo, agosto, setembro 2010). ISSN: 1130-2674

Inmunda escoria. A universidade franquista e as mobilizacións estudantís en Compostela, 1939-1968.

Ricardo Gurriarán

Edicións Xerais, 2010

Como ben analizara Louis Althusser debuxando liñas sobre a silueta de Marx, as sociedades capitalistas precisan, para sosterse como realidade política e económica, non só dunha estrutura física e comercial que manteña a maquinaria modernizada, lubricada e en marcha, senón tamén dun aparato ideolóxico estatal que perpetúe, a través da formación académica e técnica, a docilidade das masas obreiras, a noción de incontestabilidade do sistema imperante, e axude de paso á clasificación dos individuos segundo as súas capacidades en distintos postos de traballo. Esta configuración do aparato ideolóxico do estado como unha ferramenta da clase dominante, non é porén, sinónimo do éxito desta á hora de controlalo, moi ao contrario, a loita ideolóxica que se dá no interior destas estruturas soborda en moitas ocasións a dinámica xeral do conflito e pode dar pé a longas resistencias e tamén a claudicacións inesperadas.

Se ben a configuración dos aparatos ideolóxicos estatais abarca todo o proceso educativo, cunha especial relevancia das escolas e o ensino medio, non podemos abstraer deste esquema o valor estratéxico das institucións universitarias, nin sequera cando, como no caso que nos ocupa, están predeterminadas económica e politicamente para acoller ás camadas máis favorecidas da sociedade e reservalas para postos de traballo privilexiados. A loita ideolóxica que se desenvolve contra a ditadura franquista no seo da universidade compostelá responde en boa medida a estes principios, se ben conxuga unha grande complexidade interna e distintas fases até o seu punto de eclosión definitiva, simbolicamente datado nos primeiros meses do ano 1968.

Este aspecto da resistencia compostelá ao franquismo é imprescindíbel para a comprensión doutras armazóns políticas contemporáneas de máis calado e ambición, pero tamén resulta vital para encadrar movementos culturais de tanta importancia para nós como a literatura galega dos anos 50 e 60, ou a eclosión da Nova Canción Galega, xa no remate do período tratado. A pesar disto o seu tratamento diferenciado foi excepcional e até a data ningunha obra se permitira trazar unha cronoloxía documentada do que foi a contestación estudantil á ditadura, moito menos tomando como punto de partida o momento no que esta cae en maos dos golpistas. Por declaracións do autor sabemos tamén que a radiografía para no ano 1968, non polo seu valor simbólico como eixo da loita estudantil europea ante o capitalismo, senón pola imposibilidade de acceder a determinadas fontes documentais da ditadura, protexidas no seu segredo, ironicamente, pola lexislación actual.

Pártese así da primeira tentativa franquista de controlar a universidade, aínda no contexto das datas próximas ao propio conflito armado. Esa usurpación da institución, case unha toma polas armas, non se limita á substitución do seu corpo docente e administrativo, senón que tamén facilitará o acceso e o aprobado de ex-combatentes do bando fascista, comezando así a que será unha longa tradición de corporativismo e clasismo que procura manter determinados traballos e postos da sociedade no monopolio de familias ás que se lles presupón a afección ao réxime. Tal política, e a necesidade de manter a proximidade dos estudantes ás estruturas do réxime, formalizaranse tamén na creación das Milicias Universitarias, forma privilexiada de realizar o servizo militar, que facilitaba tamén o ascenso dentro da xerarquía das forzas armadas.

Porén, a pesar destes puntos de partida, a evolución do alumnado irá armando o seu descontento nun espectro cada vez máis diverso e máis polarizado en relación á existencia da ditadura. Se nun primeiro momento a principal problemática devén dos restos de republicanismo nos cadros académicos e directivos, pouco a pouco a oposición ao SEU irá tomando corpo dende distintas perspectivas, en ocasións nin sequera conscientes de estar formulando unha oposición política. Así podemos contar dende a delirante vertente social e romántica dun nacionalsindicalismo auténtico traizoado pola burocracia franquista, até a miríade de tendencias comunistas, pasando antes polo obreirismo democristián e sen esquecer as cohortes galeguistas arremuiñadas primeiro na mesa braseiro de Ramón Piñeiro e despois na tentativa de crear unha alternativa á esquerda que puidese competir co (no mellor dos casos) folclorismo das sucursais estatalistas á hora de encarar a cuestión nacional galega.

A análise que efectúa o libro, porén, vai máis aló do que atinxiría ao inicio da disidencia e á súa organización política. Inmunda escoria seguirá minuciosamente o desenvolvemento da universidade, tanto en relación á súa vida política interna, como na actitude dos representantes desta perante o poder político ao longo das primeiras tres décadas do franquismo. Cabe así resaltar a incidencia de determinado profesorado e de personalidades próximas á comunidade universitaria que funcionarán en ocasións como alentadores dunha certa oposición, implicándose en distintos graos e desde diferentes opcións políticas. Tamén se destaca a importancia dos cadros directivos da universidade e a súa peculiar evolución que en ocasións vai dende un recalcitrante falanxismo a unha morna indeterminación ou indiferenza. Non menos importantes resultan os xogos políticos realizados durante os sesenta en relación ao réxime, xa que exemplifican a complicada relación que toda ditadura fascista ten coa universidade. Así, o honoris causa concedido no 65 a Franco, que se ben aparece explicado como unha moeda de cambio para conseguir determinadas partidas presupostarias que beneficiasen á institución, non despexa por iso a absurda confianza do réxime no coñecemento como realidade ritualizada e na posibilidade de controlar este a través do poder político. Ao mesmo tempo, ese recoñecemento ao ditador enmascara o fracaso deste último obxectivo, toda vez que a institución, en lugar de converterse nun baluarte de corporativismo agradecido co réxime, está no transo de realizar, da mao dos seus estudantes, unha das oposicións máis virulentas e explícitas a este.

Debemos destacar precisamente como un dos grandes méritos de Inmunda escoria o titánico e minucioso traballo documental de Ricardo Gurriarán na reconstrución desta vida interna da Universidade de Santiago de Compostela, dende o retorno á súa actividade académica “normal” tras da guerra civil até o que podemos identificar como o comezo dos estertores da ditadura. Nestes últimos anos nos que asistimos ás conmemoracións nostálxicas e simbólicas da resistencia cultural desenvolvida nos anos sesenta, especialmente centrados nas memorias dos membros de Voces Ceibes, e nalgunhas digresións do “ano Piñeiro”, agradécese un traballo do calado académico desta obra, caracterizada por unha exposición que tende máis á concreción que á exhibición de artificios narrativos ou anécdotas persoais, e que vén acompañada dun apetecíbel engadido audiovisual con testemuños de medio centenar de protagonistas, que probabelmente saciarán ás persoas que boten de menos un pouco de subxectivismo. O ensaio, de todos xeitos, non supón unha lectura lixeira nin amena, pero si unha ferramenta imprescindíbel para o estudo do que significou o franquismo no noso eido cultural dende unha perspectiva que foxe en todo momento da mistificación da resistencia e que ten a virtude de englobala, na medida do posíbel, nun único feito no que non cabe ningún mesianismo de carácter partidista.

Paralelamente ao valor do libro como recuperación dunha parte da nosa historia, e o seu mérito como relato documentado e obxectivo, non podemos subtraernos ao valor que, consciente ou inconscientemente, desenvolve na construción da historia particular dunha institución como a Universidade de Santiago de Compostela e o interese desta en fomentar ou publicitar determinada perspectiva concreta ao respecto. Así, aínda que o texto e o traballo documental de Gurriarán conta con todas as bondades xa mencionadas, non pode evitar o feito de vir cercado polos seus propios paratextos. O primeiro deles, a introdución asinada polo último reitor da USC, Senén Barro, responsábel dunha política que por unha banda lavou a cara pública da universidade, con decisións como a anulación do honoris causa de Franco, mentres por outra lexitimaba o novo papel da institución como aparato ideolóxico estatal ou supraestatal, seguindo as coordenadas do plan Boloña e obviando toda resistencia estudantil ao respecto. Paralelamente non podemos pasar por alto que a aparición desta obra coincide co remate dunha década onde a nova lexislación do estado e a propia converxencia europea levaron as protestas estudantís ao protagonismo en varias ocasións, protestas contras as que a propia institución, nunha política enmarcada nunha dinámica estatal, efectuou ou consentiu medidas represivas que serían doadas de evocar na lectura de determinadas pasaxes desta obra. Nada disto, como dicimos, afecta ao período (1939-1968) tan brillantemente analizado nestas páxinas, pero se cadra si que afecte a algo aínda máis importante: o risco de acabar facendo sobre a historia da USC un proceso similar ao que se deu con demasiada frecuencia sobre a historia particular do antifranquismo desde a chamada Transición española. Un risco que sinala unha lectura única e revisionista, na que unha forma de resistencia do pasado aparece sinalada polos poderes estabelecidos como correcta, louvábel e xeradora voluntaria e sen matices da orde actual. Ao mesmo tempo esta caracterización crea, explícita ou implicitamente, unha fronteira con aquela outra resistencia tomada hoxe como ilegal, molesta e mesmo antidemocrática, e que en realidade tería máis dereito a proclamarse sucesora da primeira que calquera estrutura de poder actual. A historia da resistencia compostelá, a súa loita antifascista e o empeño en converter a universidade nun baluarte social de coñecemento e pensamento crítico, pertence, co permiso de contados elementos dos cadros docentes e directivos, ao seu estudantado. Mal faría este en desprezar a súa tradición de rebeldía, e peor aínda en consentir que esta sirva a manipulacións e lexitimacións de quen, seguindo outras tradicións máis espurias, contribúe hoxe a que a institución sexa aínda un aparato máis que serve, de forma cada vez menos sutil, aos intereses do capital.

[:]

#2010 #A Trabe de Ouro #ensaio #Ricardo Gurriarán #Xerais